نشریه زبان و ادب فارسی
پیاپی 21 (زمستان 1393)

در این مقاله، سعی شده است، با بررسی مفاهیم مختلف «دادار» و واژه های مترادف و مشابه آن در شاهنامه ی فردوسی با همه ی رازمندی آن بتوان، به اندیشه ی حقیقی این حکم ورجاوند، درباره ی گرایش به خداوند، تا حدودی پی برد؛ این که او اندیشه ی توحیدی را چگونه دیده، ترسیم کرده است؟ لذا، پس از تامل درابیات این اثر سترگ بخش اساطیری و پهلوانی دریافتم که این نگرش، به تمامی، وجود او را فراگرفته، بر این باور است که این ویژگی بارز، از سویی، مایه ی سعادت و سلامت انسان و از دیگر سو، ناهی وابستگی به هر آنچه، بجز یزدان است که سرپیچی از آن، پدید آورنده ی تیره روزی و رنج فراوان است. فره ی ایزدی و فرهمندی، فراهم آورنده ی عزت و سربلندی است و خودخواهی و ناسپاسمندی، پدید آورنده ی ذلت و دردمندی است؛ در نگاه وی، فطرت انسان، خدایی است، پس ایرانیان باستان، هرگز ناموحد نبوده اند. بدین سان فردوسی، جستجوی جامعه ی آرمانی برآمده از بینش یکتاپرستی را، سرمایه ی معنوی انسان نامیده، جز آن را برنتابیده است.

در جوامع علمی و دانشگاهی، نقد و ارائه ی نظر در باره ی مقالات، کتب و اندیشه هایی که با زبان یا قلم عیان و بیان شده اند ضمن اینکه رواج فراوانی دارد، قطعا به دور از هر گونه غرض ورزی و خالی از حب و بغض و در راستای پیشرفت و شفافگری صورت می گیرد. از این روی پس از مطالعه ی مقاله ای با عنوان «الهی نامه ی عطار، بحر وافر یا بحر هزج؟» که نگارنده ی ارجمند آن، بعد از ارائه ی مطالب و مباحث و استناد به شواهدی از ابیات فارسی و عربی، بر آن است که با توجه به ارکانی که در این مثنوی بر وزن مفاعلتن آمده است و با استدلالهای علمی ثابت کند که این مثنوی در بحر وافر معصوب مقطوف سروده آمده است و در این باره می نویسند :«در مثنوی الهی نامه ی عطار نیز ارکانی از این بحر (وافر) آمده است که وزن این مثنوی را از هزج مسدس محذوف به وافر معصوب مقطوف درآورده است، پس می توان گفت؛ که مثنوی الهی نامه ی عطار نیز در بحر وافر معصوب مقطوف، مفاعلتن مفاعلتن فعولن سروده شده است.»[1] با توجه به نامعتبر بودن این نتیجه و دلایل منجر به آن که ناشی از ناشناس بودن موضوع و مبحث مهم و مطرحی در عروض کهن با عنوان « تخریج بحور» می باشد، مقاله ی حاضر به معرفی این موضوع اساسی و توصیف کامل آن، اختصاص یافت تا زمینه ی آشنایی بهینه ی اهل ادبی که فرصت و مجال نمی یابند تا به غور و تفحص در مطالب ثقیل عروض کهن فارسی که در کتبی همچون «المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس قیس رازی»  مطرح شده است فراهم آید، چرا که از دیگر سو، غالب تالیفات عروضی معاصر نیز بر مبنای شیوه های نوینی منتشر می شوند و از «تخریج» و مباحث بسیار دیگری همچون؛ ساختن افاعیل از ترکیب سبب و وتد و فاصله یا دوایر عروضی و قرار دادن چند بحر در یک دایره یا فک بحور و... نامی نبرده اند. اما با استناد به «تخریج بحور از یکدیگر» ثابت می شود که می توان، شعری را زیر مجموعه ی یک یا دو بحر عروضی قرار داد و در اوزان مختلفی آن را تقطیع کرد، بی آنکه بسان «ذوبحرین»، نیازی بدان باشد که « کلمات به کار رفته در بیت را سبک یا سنگین و با اشباع کسره ها بخوانی و یا سبک و بدون کشش مصوتها یا صامتها تلفظ کنی تا وزن، تغییر یابد.(همایی: 1372، 80) عدم آشنایی با چنین مباحثی باعث صرف زمان و توانایی فراوان و انجام تحقیق در باره ی موضوعی خواهد شد که یکی از اصول مسلم عروضی بوده است. 2. مقاله ی الهی نامه ی عطار، بحر وافر یا بحر هزج؟، ص آخر، ذیل عنوان نتیجه گیری(صفحه ی 60 مجله ای که این مقاله در آن چاپ شده است.)

ناسپاسی و ناشکری انسان در مقابل منعم اعم از ناسپاسی در مقابل لطفی که یکی از بندگان خدا در حق انسان روا داشته یا ناسپاسی در مقابل نعمت‏هایی که خداوند به انسان ارزانی داشته، یکی از موضوعات اساسی در علم اخلاق و عرفان است. مقاله‏ حاضر این موضوع را از نگاه عرفا، با تکیه بر آثار عطار، مولانا و حافظ بررسی نموده است. بررسی‏های انجام شده نشان می‏دهد عرفا به‏صورت مستقیم یا غیرمستقیم و با زبان تمثیل و داستان به مذمت این رذیله‏ اخلاقی پرداخته و مراتب و نتایج و عواقب آن را تشریح کرده و همیشه انسان‏ها را از آن برحذر داشته ‏اند.

شعر معروف رصافی، شاعر عراقی، چونان آینه ی صافی است که تصویر زندگی ملتش را در آن بخوبی بازتاب داده است؛ گزافه نیست اگر بگوییم شعر وی را بهترین سند تاریخی عصر شاعر می توان به حساب آورد. شاعر خود در متن حوادث و مشکلات جامعه اش بوده و حضوری فعال در تحولات کشورش، عراق، داشته و طعم تلخ ناکامی ها و محرومیت ها را چشیده و چنین نبوده که عافیت طلبانه و از دور دستی بر آتش داشته باشد. رصافی شعرش را در خدمت اهداف عالی و آرمانهای انسانی اش قرار داده؛ که از این منظر جز شاعران متعهد به شمار می رود. در شعر وی، هم تقلید و هم نوآوری به چشم می آید؛ تقلید از چهارچوبها و قوالب شعری قدیمی و نوآوری در مضمون آفرینی و زبان شعری.معروف رصافی، یکی از شاعران برجسته و اثرگذار در فرهنگ و زبان عربی است که جنبه های تعلیمی اشعار وی از مسایل قابل بررسی است. رصافی، شاعری است متعهد که شعر را به عنوان ابزاری در خدمت جامعه و بیداری مردم و مبارزه علیه زور و ستم به کار برده است و این ویژگی در شعر وی تشخص دارد. آنچه در این مقاله موضوع بحث و بررسی است ارائه نمونه هایی چند از مفاهیم تعلیمی دیوان اوست تا از این رهگذر دنیای آرمانیی را که وی برای خواننده اش ترسیم نموده بشناسیم.شاعر در شعرش ضمن بیان ویژگیهای دنیای آرمانی، واقعیت های تلخ پیرامون خود را که مردم با آن سخت دست به گریبان هستند مورد انتقاد قرار می دهد و با زبان ساده و توده فهم، خواننده اثرش را از اهدافش بهره مند می سازد. جامعه آرمانی و مطلوب رصافی، زمینه ساز رسیدن به کمال انسانی است. در این جامعه، عدالت حکم فرماست. کسی به درد و رنج دیگران بی اعتنا نیست. آبروی افراد ارزشمند است. مردم آن قانع اند و دروغ و سخن چینی در آن جایگاهی ندارد. در مدینه فاضله معروف رصافی، صلح و دوستی و کمک به دیگران حکم فرماست؛ نه جنگ و تجاوز و خونریزی؛ به عبارت دیگر، انسانیت، مهم ترین ویژگی آرمان شهر اوست.