مجله امنیت بین الملل
پیاپی 10 (آبان 1398)

با برگزاری انتخابات پارلمان اروپا، اورسلا فوندرلاین در مقام رییس جدید کمیسیون اروپا، در 1 نوامبر 2018 (10 آبان 1398) رسما سمت خود را از ژان کلود یونکر تحویل خواهد گرفت. انتخاب مقام رییس کمیسیون اروپا در بحبوحه تغییرات نظم بین المللی، رویارویی آمریکا و چین، و کمرنگ شدن هم پیمانی فراآتلانتیکی که موجب شده است اتحادیه اروپا در اندیشه ایجاد تغییر در سرنوشت خود برآید بسیار مهم است. ازنظر حقوقی و قانونی، این سمت به توانایی ابتکارعمل مجهز است و در نظریه می تواند افق دوردست آینده اتحادیه را با مطالبات امروز مردم آشتی دهد. طبق برنامه اعلامی، چهار اولویت مهم برای فوندرلاین شامل موارد زیر است: مسئله گذار انرژی، سیاست اجتماعی، مهاجرت، و تصریح مجدد اصول حقوقی. مدیریت مسئله برگزیت، مهار یکجانبه گرایی ترامپ و فشار به این اتحادیه برای همراهی و پذیرش تغییرات مدنظر، در کنار رویکرد روسیه در شرق اروپا، ازجمله مسایل پراهمیتی هستند که برای حفظ قدرت اروپایی باید مورد توجه قرار بگیرند. انتقادات بسیاری بر طرح های فوندرلاین وارد شده است. مجموع این انتقادات سطوح مختلف بدبینی درمورد «قدرت ایجاد تغییر» را نمایش می دهند. یکی از چالش های مهم فوندرلاین این واقعیت است که تمام قدرت نهادی فقط در اختیار کمیسیون اروپا نیست و حکومت های ملی هم در قدرت سهیم اند. بنابراین، نخستین چالش فوندرلاین متقاعد کردن حکومت های ملی و هم راستا کردن دیدگاه های آنان با اولویت های معرفی شده او است. درمورد پرونده های فعلی روی میز یا درجریان اتحادیه اروپا، چالش های پیش روی فوندرلاین بی شمارند؛ اما چهار پرونده اهمیتی اساسی دارند. این پرونده ها عبارت اند از: برگزیت، اصلاح سیاست کشاورزی، خطر جنگ تجاری، و موضع گیری اروپا در جهان.

اصلاحات در ساختار امنیتی ژاپن تا حد زیادی واکنش به تغییرات سریع و واضح در محیط امنیتی خارجی این کشور است. این تغییرات سریع در محیط امنیتی ژاپن حول دو گروه از تهدیدات بوده است: تهدیدات سنتی (تهدید هسته ای و موشکی کره شمالی، افزایش قدرت نظامی و اقتصادی چین) و تهدیدات غیرسنتی (تغییرات زیست محیطی و بازیگران غیردولتی تهدیدساز نظیر: گروه های تروریستی و دزدی های دریایی). دستاوردهای مهم تغییرات در ساختار امنیتی ژاپن عبارت اند از: تقویت کنترل سیاسی در تصمیم گیری های سیاست خارجی، افزایش توانمندی ژاپن برای مقابله موثرتر با تهدیدات درک شده، تقویت وضعیت ژاپن در اتحاد امنیتی با ایالات متحده، گسترش تدریجی روابط امنیتی ژاپن با سایر بازیگران، و تقویت نقش ژاپن در امنیت منطقه ای و بین المللی. برخلاف کشورهای اروپایی که توانستند با آلمان به آشتی و هماهنگی پس از جنگ دست یابند، ملت های شرق آسیا همچنان در مسایل تاریخی جنگ جهانی دوم با ژاپن گرفتار هستند. ذهنیت منفی کشورهای شرق آسیا درمورد ژاپن و حل نشدن مسایل مربوط به زمان جنگ سبب شده است که به تحولات کنونی ژاپن با دید منفی و نگران نگریسته شود. درهمین راستا می توان گفت که ادراکات کشورهایی نظیر: چین و کره جنوبی درباره تغییرات امنیتی ژاپن، منفی و همراه با واکنش های منفی است. ایالات متحده آمریکا از پذیرش نقش بیشتر ژاپن در مسایل امنیتی استقبال می کند و این مسئله نه تنها با هدف کاهش بار این کشور در پیمان امنیتی ژاپن و ایالات متحده انجام می شود، بلکه مهار تهدید رو به افزایش چین و استفاده از ظرفیت های ژاپن برای مقابله با تهدیدات جهانی و منطقه ای نیز مدنظر است. تجزیه وتحلیل دقیق تر تحولات امنیتی ژاپن نشان می دهد که این کشور علی رغم حرکت آهسته و پیوسته به سمت تقویت بعد نظامی و امنیتی در سیاست خارجی اش، از گفتمان ضد جنگ خود فاصله نگرفته است و همچنان صلح طلبی هسته اصلی سیاست خارجی ژاپن را تشکیل می دهد.

لبنان کشوری برخاسته از بستر بی ثباتی سیاسی، جنگ داخلی و اشغالگری رژیم صهیونیستی است؛ به همین دلیل، در حوزه های مختلف مشکلات اساسی دارد. این مشکلات عبارت اند از: بیکاری، فساد اداری و مالی، ضعف بودجه و بدهی خارجی، دولت ضعیف و جامعه شبکه ای، کاهش مشروعیت سیاستمداران کنونی لبنان، تداوم بی ثباتی سیاسی، ناتوانی دولت در مدیریت و توازن بخشی به فعالیت گروه های مدنی و فضای مجازی. با نگاهی به سیر تحولات بحران لبنان و عوامل تشدید آن می توان گفت اگرچه عوامل داخلی در این بحران تاثیر زیادی داشته اند، دخالت های خارجی در آن پررنگ تر بوده است. به نظر می رسد علت اصلی زمینه های خارجی این بحران را باید در قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران و محور تحت رهبری آن یعنی محور مقاومت جستجو کرد. دعوت به تظاهرات ها و هماهنگی های ایجادشده نشان از اقدامی برنامه ریزی شده و بلندمدت در عراق و لبنان به طور هم زمان دارد که مدیریت آن نمی تواند صرفا از محیط داخلی لبنان صورت گرفته باشد.. با توجه به سه سناریوی مطرح شده، یعنی «تشکیل کابینه تکنوکرات و غیرسیاسی»، «تشکیل کابینه ترکیبی از تکنوکرات ها و سیاسیون»، و «تشکیل مجدد کابینه وحدت ملی»، گویا سناریوی دوم یعنی کابینه متشکل از تکنوکرات ها و سیاسیون و سناریوی سوم یعنی تشکیل دولت وحدت ملی، از قابلیت بیشتری در مقایسه با سناریو اول یعنی تشکیل کابینه تکنوکرات غیرسیاسی برخوردار است، به خصوص اینکه سناریوی دوم مورد توافق جریانات بزرگ لبنان است. راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت بحران لبنان عبارت اند از: 1. تحرک دیپلماتیک ازسوی جمهوری اسلامی ایران برای تسریع در تشکیل کابینه جدید لبنان؛ 2. فعال کردن اقدامات مرتبط با حوزه دیپلماسی در مجامع بین المللی و کشورهای مختلف برای جلوگیری از تداوم بحران در لبنان و همچنین کاهش فشارهای بین المللی احتمالی؛ 3. سیاست گذاری و تعیین راهبردهای مجزا به دلیل متفاوت بودن محیط ها و بسترهای بحران عراق با بحران لبنان جهت مدیریت بحران؛ و 4. کنترل دقیق تر تریبون های رسمی و غیررسمی در داخل ایران درمورد اظهارنظرها درباره عراق و لبنان.

ناتوانی سران رژیم صهیونیستی در تشکیل دولت را می توان تاحدی نشانه ای از زوال رژیم صهیونیستی دانست چرا که این بحران پس از 71 سال پیش آمده و تاکنون چنین بحران ساختاری ای وجود نداشته است. تحلیل شرایط کنونی جامعه رژیم صهیونیستی گویای این است که وضعیت این جامعه از بحران گذشته و به بن بست رسیده است؛ بن بستی که می تواند مقدمه زوال و فروپاشی باشد. بحران نبود دولت قانونی در رژیم صهیونیستی طی ماه های گذشته و آینده که امری بی سابقه در تاریخ این رژیم است، فرصتی برای تثبیت و تقویت ایران در عراق، سوریه و به ویژه لبنان است و می توان از آن برای تقویت جبهه مقاومت بهره گرفت. با برگزاری انتخابات سوم، همچنان نتانیاهو یکی از گزینه های نخست وزیری خواهد بود. با توجه به اینکه نتانیاهو درصدد امنیتی سازی فضای انتخاباتی است و این کار را ازطریق اتهاماتی به ایران، همچون «حمله به اسراییل از یمن توسط ایران» و «تداوم انتقال تسلیحات پیشرفته و نقطه زن از ایران به سوریه و لبنان» به پیش می برد، پس نباید به این فضاسازی که به نفع نتانیاهوست کمک کرد. گانتس گزینه موردنظر ایران نیست؛ اما هرکسی غیر از نتانیاهو شر کمتری برای ایران دارد. تحقیقات از پرونده های فساد نتانیاهو و همسرش به مراحل پایانی خود می رسد و نشانه های پایان حکومت نتانیاهو درحال پررنگ شدن است؛ به نظر می رسد باید برای دوره پسانتانیاهو آماده شد؛ دوره ای که ایران اولویت اول این رژیم نخواهد بود و مسایل داخلی و دیگر معضلات به اولویت آنها تبدیل خواهند شد. بحران نبود دولت قانونی در رژیم صهیونیستی طی ماه های گذشته و آینده که امری بی سابقه در تاریخ این رژیم است، فرصتی برای تثبیت و تقویت ایران در عراق، سوریه و به ویژه لبنان است و می توان از آن برای تقویت جبهه مقاومت بهره گرفت.

عراق با مشکلات اساسی در حوزه های مختلف مواجه است. هم عرض شدن این مشکلات می تواند پتانسیل مناسبی برای تحریک لایه های اجتماعی باشد. بیکاری گسترده؛ فساد اداری و مالی؛ ضعف بودجه و رکود اقتصادی؛ کاهش گردشگران و قدرت خرید ایرانیان در عراق؛ کاهش مشروعیت سیاستمداران کنونی عراق؛ بی ثباتی سیاسی؛ افزایش ملی گرایی در عراق؛ ناتوانی دولت عراق در مدیریت و توازن بخشی به فعالیت گروه های مدنی و فضای مجازی؛ و...از جمله این مشکلات محسوب می شوند. با توجه به تحلیل های موجود در مراکز پژوهشی و رسانه ها می توان دو رویکرد را درخصوص تحولات عراق مشاهده کرد: رویکرد نخست، ضمن تایید تاثیرات خارجی، بر داخلی بودن این تحولات تاکید دارد و رویکرد دوم رویکردی است که عامل خارجی را در این تحولات پررنگ تر می داند. حامیان این رویکرد اگرچه مشکلات داخلی را در این تحولات بی اثر نمی دانند، عوامل خارجی را در شکل گیری این تحولات جدی تر می دانند. با توجه به وضعیت کنونی عراق و آرامش ناشی از پیاده روی اربعین می توان چشم انداز تحولات در این کشور را «تداوم ناآرامی ها» دانست. برای کمک به مدیریت بحران عراق می توان راهکارهای زیر را توصیه کرد: کمک به دولت عراق برای مدیریت بحران بدون اقدام سیاسی (ازجمله: تغییر نخست وزیر عراق)؛ ارتباط با جریان ها و احزاب داخلی عراق برای کمک به پایان بخشی این بحران؛ رایزنی با مرجعیت دینی عراق برای پایان دادن به این بحران؛ مدیریت سیاسی و امنیتی پیاده روی اربعین امسال با مدنظر قرار دادن تحولات اخیر؛ اجازه دستگیری و محاکمه افراد همسو با ایران که به فساد اقتصادی در عراق مشهورند و حمایت ویژه ایران از اقدامات ضد فساد عراق؛ فعال شدن دیپلماسی ایران در مجامع بین المللی و کشورهای مختلف برای محکومیت تداوم بحران در عراق برای کاهش فشار بین المللی بر این کشور؛ فعالیت رسانه ای گسترده برای پررنگ کردن نقش عوامل خارجی در بحران عراق؛ و افزایش تحرکات جریانات عراقی همسو با ایران در فضای مجازی.

این روزها را می توان یکی از مقاطع حساس و مهم تاریخ پرتلاطم معاصر افغانستان دانست. شاید کمتر پیش آمده باشد که دو جریان موثر بر روند حرکت یک کشور (مذاکرات سیاسی و انتخابات) همزمان درحال وقوع باشند و این همان وضعیتی است که از آن برای توصیف شرایط کنونی افغانستان می توان استفاده کرد. درخصوص عوامل موثر بر آینده افغانستان باید به سه موضوع «مبانی مشروعیت حاکم در جامعه افغانستان»، «سنت های تعیین کننده» و «فهم بازیگران کلیدی صحنه افغانستان از منافع خود» اشاره کرد. به صورت سنتی، مبانی مشروعیت حاکم در افغانستان برپایه نوعی تفاهم نخبگانی براساس ایجاد تعادل بین جریانات سیاسی در این کشور و کارکردگرایی در راستای تامین امنیت، استقلال و رفاه و توسعه به ترتیب اولویت استوار است. البته این سنت سیاسی طی دو دهه گذشته با تاکید بر دو ستون رسانه و انتخابات در بین نسل جوان تاحدی تغییر کرده است. براین مبنا، حاکمی می تواند جایگاه خود را در افغانستان حفظ و تثبیت کند که بتواند بین هر دو مبنای مشروعیت تعادل برقرار سازد و حداقل هایی از هر دو را با خود داشته باشد. مهم ترین سنت تعیین کننده در تعیین سرنوشت جامعه افغانستان را می توان در همان راستای مبانی سنتی مشروعیت، رضایت حداکثری نخبگان برپایه لویه جرگه برای حل وفصل منازعات دانست. براساس تصویر ارایه شده، ما با یک ماتریس طیفی از سناریوها مواجه هستیم که در مثلثی از انتخابات بی حاشیه _ آغاز و تداوم موفق مذاکرات بین الافغانی _ ورود طالبان به عرصه سیاسی به عنوان یک ضلع، ناامنی کامل و بازگشت به شرایط نزاع داخلی به عنوان ضلع دوم و ادامه شرایط کنونی به عنوان ضلع سوم قابل فهم و تصویر است. نزدیک شدن به هریک از این اضلاع موجب نارضایتی و حذف منافع برخی بازیگران فعال در این عرصه خواهد شد.

برخی مخاطرات احتمالی برای زیارت اربعین در سه سطح فراملی، ملی و فروملی مطرح می شود. مخاطرات احتمالی در سطح فروملی عبارت اند از: تشدید فرقه گرایی (تشدید اختلافات میان اهل سنت و اهل تشیع)، تشدید اختلافات میان شیعیان، افزایش گرایش ملی گرایی در عراق، ترویج بدعت و خرافات، و ترویج عقاید انحرافی در میان زوار. مخاطرات احتمالی در سطح ملی عبارت اند از: خطر تصویرسازی دولتی از مراسم اربعین، نارضایتی زوار از دریافت خدمات، ضعف در آموزش عمومی زیارت اربعین، زیرسوال رفتن میزبانی عراقی ها و حاکمیت این کشور در مراسم اربعین، و ضعف در آموزش عمومی زیارت اربعین و نارضایتی مرزنشینان. مخاطرات احتمالی در سطح فراملی عبارت اند از: کم توجهی به تمدن سازی اربعین، فضا سازی رسانه های کشورهای غربی و عربی، فعال شدن دستگاه ها و سرویس های امنیتی ضد انقلاب در این مراسم و نفوذ نرم جریان های محافظه کار کشورهای سنی مذهب به مراسم اربعین. درنهایت، به منظور استفاده بهتر از فرصت ها و کاهش مخاطرات می توان راهکارهای ذیل را پیشنهاد نمود: نگاه تمدنی به پیاده روی اربعین، تقویت ستاد مشترک اجرایی بین دولتی، تشکیل ستاد اقتصادی، آموزش لازم به زایران جهت مسافرت خارجی، ایجاد تعادلی میان دولتی ماندن و مردمی بودن پیاده روی اربعین، تلاش برای فهم و درک صحیح دیدگاه سایر کشورها درخصوص پیاده روی اربعین، تقویت سیاست رسانه ای، ترویج و تقویت فرهنگ غیریت نساختن از شیعیان سایر کشورها در همه مراکز سیاسی امنیتی و فرهنگی کشور، شریک کردن جغرافیای اهل تسنن در ژیوپلیتیک زیارت، تقویت خدمات مختلف برای زایران، و تشکیل تیم های پژوهشی ازسوی اندیشکده ها و موسسات داخلی ایران برای حضور میدانی در مراسم پیاده روی اربعین و ارزیابی علمی میدانی این رویداد.