مجله پژوهش های مرمت و معماری ایرانی و اسلامی
پیاپی 6-7 (بهار و تابستان 1399)

اقلیم یکی از مهمترین عوامل محیطی موثر در طراحی و شکل گیری در معماری است. طراحی براساس اقلیم همواره بر فرم و نحوه استفاده از بنا تاثیر گذاشته است. اقلیم گرم و خشک به عنوان وسیع ترین اقلیم ایران، در ایام مختلف سال، سا کنین خود را به دالیل شرایط آب وهوایی ویژه دچار چالش میکند. ایرانیان همواره برای فراهم آوردن بیشترین حد آسایش برای ز یستن به کمک راهکارهای گونا گون به زندگی مسالمت آمیز در کنار طبیعت رو ی آوردهاند. یکی از این مکانهای ز یست کاروانسراها هستند. کاروانسراها با ماهیت اسکان برای مسافران و به دلیل قرارگیری در حاشیه کویر همواره در معرض آسیبهای اقلیمی میباشند. در کاروانسرا موضوع امنیت و آسایش برای مسافران و برخوردار است. یکی از دالیل تنوع در طرح و الگو کاروانسرا حیوانات باربر از اهمیت ویژه ناشی از همین خصوصیات اقلیمی و جغرافیایی هر منطقه میباشد. در مناطق گرم و خشک برای تامین این آسایش از الگو و عناصری همچون حیاط مرکزی، استفاده از مصالح آجر، پوشش گنبدی شکل فضاها، قرارگیری اصطبل حیوانات پیرامون دیوار بیرونی، عایق بندی بام، بادگیر، استفاده از ایوان به عنوان فضاهایی نیمه باز و ساماندهی فضایی براساس شرایط اقلیمی و... میباشند. این تدابیر معمارانه در شیوه ساخت و طراحی کمک به آسایش مسافران در مناطق کویری کرده است؛ که حتی امروزه نیز میتوان از کاروانسرا با همان کاربری سابق در تمام طول سال برای گردشگران قابل بهره برداری باشد. این مقاله براساس بررسیهای میدانی از کاروانسراهای مناطق گرم و خشک به تحلیل فضاهای کاروانسرا پرداخته است و همچنین براساس مطالعات کتابخانه ای حاصل گردیده است. این مقاله میتواند پایه پژوهشی برای تحلیل دقیق شاخصهای کمی اقلیمی کاروانسراها براساس نرم افزارهای اقلیم یباشد.

رنگ در محیط زندگی انسان از اهمیت بسزایی برخوردار است و یکی از موثرترین عوامل بر کیفیت زندگیمان است. رنگها خواه به طور جدا گانه و خواه در ترکیب با یکدیگر، تاثیرات متفاوتی بر روح و روان آدمی باقی میگذارد. درواقع تاثیرات رنگها و احساساتی که در اثر مشاهده آنها در انسان ظاهر میشود، آنچنان است که امروزه رنگ در وا کاوی اشخاص به ویژه کودکان در حکم یکی از عوامل اساسی تلقی میشود. رنگ و تصویر بیش از هر عامل دیگری ذهن کودک را به خود جلب میکند. با رنگ تکنیک یادگیری به مراتب افزایش مییابد رنگ از عوامل محیطی مهمی است که در بروز خالقیت، رشد و تکوین شخصیت کودک نقش بسیار بسزایی دارد مطالعه آنچه که تاثیر رنگها را بر رشد و یادگیری کودکان افزایش میدهد بسیار مهم است. در این پژوهش تلاش میشود که علیرغم خصوصیات گونا گون رنگ به شناخت رنگها و بهره گیری مناسب از قواعد آن برای طراحی محیط آموزشی اطراف کودک به گونه ای که رنگ در فضای آن به ارتقاء خلاقیت و سطح آموزش کمک کند در این پژوهش به روش توصیفی، گردآوری کتابخانه ای و استفاده از مقالات و کتابها به این نتیجه رسیدهایم که کودک برای رشد قبل از هر چیزی به ارضاء عاطفی و احساس پیوندها با محیط فیزیکی و آموزشی خود نیازمند است؛ بنابراین یک مشخصه محیط مناسب، وجود محرکها و انگیزه های الزم و منطبق با توانایی شناختی و ادرا کی کودکان است. با رعایت اصول و عوامل محیطی رنگی در طراحی مهدهای کودک میتوان کاری کرد که بین کودک با دنیای رنگارنگ پیرامون او نوعی تعامل ایجاد شود و در سایه این دوستی و شیفتگی امر یادگیری و بروز خلاقیت به سهولت و با لذت انجام گیرد.

ابنیه مذهبی به ویژه مساجد به عنوان عنصر هویت بخش و قلب تپنده شهر همواره نقش محوری در شهرهای اسامی داشته است. هویت شهرهای ایران با ورود مظاهر شهرسازی مدرن در قرن حاضر دچار تغییرات بیرونی و درونی بسیاری شده است. بدیهی است که با چنین تحولاتی در شهرها، بافت تار یخی شهر و ساختارهای ارزشمند آنکه زمانی به عنوان یک کلیت شهری، حیاتی کارآمد داشت در وجوه کالبدی و کاربردی دچار دگرگونی شد. به دنبال این تحوالت در فضاهای شهری بافت تار یخی، شکاف بین این بافت و شهر معاصر بیشازپیش افزایش یافته و منجر به بروز مشکال تی در ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در شهرهای تار یخی شده است که نمیتوان به راحتی از کنار آن عبور کرد. هدف این مقاله شناسایی عوامل بروز این گسست به ویژه در ابعاد اجتماعی و فرهنگی در بافتهای تار یخی شهرهای ایران و ارایه راهکارهایی جهت تقویت نقش مرا کز مذهبی به منظور رجوع به مفاهیم عمیق شهرسازی اسامی ایران است. بر این اساس محله پشت گنبد به عنوان یکی از محات تار یخی در شهر اصفهان به عنوان مطالعه موردی انتخاب شده است. روش مورد استفاده در این مطالعه توصیفی- تحلیلی بوده و گردآوری داده ها به صورت اسنادی و میدانی صورت پذیرفته است.

نگاه اجمالی به تار یخ معماری ایران و سایر تمدنهای جهان نشان میدهد که همه آثار بزرگ معماری بر اساس اندیشه مدون و روشن شکل گرفته اند. این اندیشه گاهی ر یشه در جهان بینی دارد، گاه در اسطوره و گاهی هم در سنت و عادت به این ترتیب میتوان گفت که هر تمدن یا قومی در دوران مختلف بر اساس جهانبینی خاص خود، معماری خاصی را ارایه میدهد. پس از ظهور اسام، معماران مسلمان سعی نموده تا از اصول و اعتقادات اسامی در آثار خود بهره گرفته و هنری را ارایه دهند که از امور عبادی و اعتقادی آنها شکل گیرد و در حد توان، آثارشان را به درجهای از مقبولیت و شایستگی برسانند. تشکیل دولت صفوی سبب میگردد تا حیات عقلی شیعی به اوج خود برسد. هنرهای مختلف تجسمی در هویت بخشی به عناصر معماری ایرانی- ای داشته است. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی- اسامی و تزیینات آنها نقش ویژه تفسیری و انجام مطالعات کتابخانه ای به بررسی تزیینات مسجد جامع اصفهان پرداخته است که سعی بر آن دارد با گشایش در یچهای نو به شناخت تزیینات معماری دوره صفویه این هنر اصیل ایرانی اسامی، حیات تازهای ببخشد

مسجد به مثابه اولین تجلی هنر اسلامی به همراه نقوش و تزیینات به کار رفته در آن که  در مسجد و اما کن مذهبی رکن اصلی را ایفا میکنند-از اهمیت ویژه ای برخوردار است. خراسان بزرگ از دوره های مختلف، مساجد ز یادی ساخته در این راستا در محدوده آنهاست. این مسجد که در این مقاله، تزیینات شده که مسجد کبود گنبد از جمله آن مورد بررسی قرارگرفته، خبر از هنر، هنرمندان آن دوران میدهد که سبک و شیوه هنری واحدی داشتند و در تزیین مساجد خود، معانی و مفاهیم الوهیت و بندگی را در نظر الهی را در نزد بیننده و نمازگزار مسلمان به گرفته و در سایه رنگها و تزیینات جلوه نمایش میگذاشتند. هنرمند مسلمان با استفاده از انواع آرایه های هندسی و گیاهی در بناهای اسامی به نوعی این آرایه ها را وسیلهای در جهت بیان عقاید دینی و مذهبی خود قرار داده است. درگیری این آرایه ها با ایمان و عقاید مذهبی نوعی جاودانگی، اصالت و خلوص را در آنها بازتاب میدهد. با در یافت مفاهیم نمادین نقش و نگارها در معماری تزیینی اسامی و ر یشهیابی آنها میتوان به شناخت ذهن و اندیشه معماران و درنتیجه به فرهنگ و جهانبینی و تلالو آرمانها در آن جامعه دست یافت. مساجد ز یادی بعد از حضور اسام در این سرزمین بنا شده است که در ظاهر تزیینات تمام این مساجد یکسان به نظر میرسد و ا گر با نگاهی دقیق به مساجد بنگریم وجود خالقیتها و سبکهایی را میبینیم که خاص هنرمند، معمار، کاشیکار مسجد و دوره ساخت بوده است. بر این اساس سوالات تحقیق به ترتیب شامل موارد ذیل است 1-تزیینات کارشده در این مسجد به چه انواعی تقسیم میشوند؟ 2-بیشترین بخش تزیینات شامل چه انواعی میباشند؟ 3-این مسجد دوره های تار یخی مختلف شاهد چه تغییراتی در تزیینات خود بوده است؟ اهداف مقاله: - بررسی و مطالعه نقوش کاشیکاری به لحاظ، رنگ، طرح، نقش در این مقاله با استفاده از روش توصیفی- تار یخی و استفاده از منابع کتابخانه ای، عکاسی از فضای مسجد و بازدید میدانی به بررسی تزیینات و نقوش این مسجد پرداخته شده است. و سعی شده با قرار دادن تصاویری متنوع و زیبا بیننده را در فهم مطلب یاری میرساند.

در زمان آل مظفر ایلخانیچون این ناحیه از ایران یزد که قسمت قابل ملاحظه ای از کشور محسوب میشد از انهدام تعمدی مغول مصون ماند، میتوان انتظار داشت که در این منطقه، از زمان سلجوقیان فعالیتهای مداوم ساختمانی وجود داشته باشد؛ و بخصوص با توجه به حوزه سیاسی خاص، تحت نفوذ حکمرانان آل مظفر میتوان سبک محلی خاصی تحت عنوان سبک مظفری و یا به اعتقاد دونالد و یلبر مکتب یزد را، در این حوزه شناسایی و معرفی کرد. در این میان آثار شاخص معماری، مساجد، خانقاه ها، خانه ها، قنوات، باغات و محله های تار یخی یزد و میبد متعلق به همین دوره جهت تعریف، تبیین و تفسیر موضوع و جایگاه آن در تار یخ معماری و شهرسازی ایران اهمیت ویژهای دارد. هیلن براند معتقد است که تنوع اشکال مختلف در تعداد کم مدرسه های برجای مانده از دوران ایلخانی نشان میدهد که هیچ سبک مخصوصی در این دوران غالب نبوده است. دونالد و یلبر در کتاب معماری اسامی ایران در دوره ایلخانان، به معرفی دو مکتب محلی آذربایجان و یزد در دوره ایلخانی میپردازد. در این مقاله به معرفی مدرسه شمسیه سید شمس الدین  در شهر یزد و تاثیراتی که در نقشه از بناهای دیگر پذیرفته پرداخته میشود. در این مقاله پس از مطالعات کتابخانه ای که شامل شناخت بناها و معماری مدارس گردآوری شده، سپس به مطالعات میدانی پرداخته شده است. این پژوهش سعی بر آن دارد تا با ترکیبی از روش های تفسیری-تار یخی و پژوهش نمونه ها و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای- اسنادی، به شناخت معماری آموزشی در این بنای دوره آل مظفر پرداخته و چگونگی معماری مدرسه این بنا را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. یافته های تحقیق نشان میدهد که مدارس آل مظفر به عنوان مهمترین مرا کز آموزشی در همین جهت مورد توجه قرار گرفتند و در پرتو نیازهای فرهنگی این عصر کارکرد فعالی معنای استفاده از یک قاعده کلی در مدارس این بوده که از خود نشان دادند. طبعا هر نوع بنا یک وظیفه را از بنای دیگر مانند مساجد یا خانقاه ها اخذ میکرده است. سلسله مراتب بیان شده در یک بستر مذهبی، تایید رسمی حکومتی در یافت میکرده درحالی که همان سلسله مراتب در کارکردهای دیگر توسط پیوستگی های مذهبیاش انسانی تقدیس میگردد. ابعاد کوچک این مدارس آل مظفر به این بناها مقیاسی کامال میدهند که به خوبی بیانگر غیر تشریفاتی تعلیم و تعلم در قرون میانی در این منطقه ایران است.