نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال بیست و هفتم شماره 1 (پیاپی 69، بهار و تابستان 1400)

اسماعیل بن ابی زیاد سکونی (د حدود 180ق) در برخی منابع متقدم امامیه، عامی دانسته شده است. علاوه بر تصریح رجالیان اهل سنت به قاضی بودن سکونی، قراین متعددی حکایت از ارتباط او با دربار عباسی دارد که این مسئله در کنار نحوه روایتگری او از امام صادق (ع)، نوع گرایش عامی او را نشان می دهد؛ اما فراوانی روایات او در منابع امامی، مضامین برخی از روایاتش و آشنایی اندک امامیه با او موجب شده تا در چند قرن اخیر، کسانی دیدگاه متقدم در مورد مذهب سکونی را رد کرده و او را نه تنها از امامیه، که از اصحاب رازدار و ثقه امام صادق (ع) بشمرند. این مقاله بعد از ارایه دلایلی جدید بر گرایش عامی سکونی، نشان داده است که برخی از روایات سکونی که به خاطر نوع خطاب امام با راوی پیش تر شاهد امامی بودن سکونی تلقی می شدند، روایاتی هستند که سکونی یا راویان او آن ها را از دفاتر دیگران گرفته اند، و گاه از اساس نسبت آن ها به سکونی نیز اشکالاتی دارد. هم چنین، سکونی روایات زیادی با مضامین عامی و خلاف اعتقاد امامیه دارد؛ مانند اخبار همسو با فقه جریان های حاشیه ای عامه و حتی مناقب خلفا. جمعی از راویان عامه نیز از سکونی آثاری مانند تفسیر سکونی را روایت کرده اند، که فضایی عامی دارد.

هشام بن سالم از محدثان مورد اعتماد شیعه و از اصحاب امامان صادق و کاظم علیهماالسلام است که صاحب اصل و کتاب های تفسیر و معراج و حج بوده است. برخی، کتاب های او را از منابع کلینی تلقی کرده اند؛ مثلا کتاب تفسیر او را از منابع تفسیری کتاب کافی برشمرده اند. در حالی که به نظر می رسد احادیث او به واسطه-ی تصنیفات و جوامع بعدی به دست کلینی رسیده باشد. بررسی سند تمامی احادیث هشام بن سالم در کتاب کافی و تهذیب الاحکام شیخ طوسی ما را به قراینی در سند این روایات می رساند که نشان می دهد هیچ کدام از کتاب های هشام بن سالم منبع کلینی در اخذ حدیث نبوده است، بلکه روایات او به واسطه ی کتاب های دیگر مثل کتاب های محمدبن ابی عمیر، حسن بن محبوب، حسین بن سعید و احمد بن محمد بن عیسی در دسترس کلینی قرار گرفته است. این راویان به کتاب های هشام بن سالم دسترسی داشته و احادیث آن را در کتاب های خود استنساخ نموده اند. در عین حال احادیثی به طور شفاهی از هشام بن سالم به ایشان رسیده که در کتاب های خود مکتوب نموده اند اما تعداد آن اندک است.

برخی قرایت ها از مصحف رسمی ماهیتی کاملا شیعی دارند و همین موجب طرح اتهاماتی به شیعه در خصوص اعتقاد به تحریف قرآن شده است؛ اهمیت بررسی چنین قرایاتی از همین جا روشن می شود. به همین منظور، این مقاله به بررسی موردی قرایت منسوب به امام صادق(ع) از آیه 2 سوره معارج پرداخته که مشتمل بر افزوده «ولایه علی(ع)» است. این پژوهش در دو بخش الف) تاریخ گذاری روایت با استفاده از روش تحلیل اسناد-متن و ب) تحلیل تاریخی روایت به منظور رسیدن به انگیزه های نشر آن، به بررسی ماهیت این قرایت پرداخته و به این نتیجه رسیده است که تاریخ نشر این روایت در حوالی سال 148 قمری است. دقت در فضای تاریخی و گفتمانی تاریخ به دست آمده نیز نشان می دهد که این روایت در فضای مبارزه فرهنگی و سیاسی علیه عباسیان و به منظور افزایش بصیرت جامعه در تشخیص مصداق واقعی «ولی» منتشر شده است. 

تدلیس یکی از پدیده های قابل توجه در فرآیند نقل و انتقال احادیث بوده است که عدم توجه به آن، اعتبارسنجی سندهای حدیثی را دچار خدشه می سازد. این پدیده در تاریخ حدیث ریشه دار بوده و بسیاری از محدثان در سطوح مختلف، مرتکب آن شده اند. از مسئله های مهم در بررسی این پدیده، روش کشف آن در سندهای حدیثی و همچنین شناخت انگیزه های محدثان از انجام آن است. در این مقاله، با تکیه بر یک نمونه عینی به این مهم پرداخته شده است؛ این نمونه تعبیرهای نامتعارفی است که دارقطنی، برای نام بردن از استاد خویش محمد بن عمر جعابی ذکر نموده است. با تحلیل موردی تک تک این تعبیرها، نخست اثبات شد که همه آنها در واقع درباره جعابی به کار رفته اند؛ سپس نامتعارف بودن این تعبیرها درباره جعابی و در نتیجه، تدلیس دارقطنی در یادکرد از وی ثابت شد. در پایان، فرضیه های گوناگونی در تحلیل انگیزه احتمالی دارقطنی از این تدلیس بیان شد که از مهم ترین آنها، بدگمان شدن او نسبت به جعابی در اواخر عمر وی است، به گونه ای که احتمالا با تغییر در روش نام بردن از جعابی، وانمود کرده است که از او زیاد روایت نمی کند.

«سلسله الذهب» مهمترین و مشهورترین سخن هشتمین امام شیعه است؛ جمله ای که به سال 200 هجری در نیشابور، به درخواست جمع زیادی از غیر شیعیان به ویژه اصحاب حدیث، صادر شد. بواسطه بازتاب روایت در منابع شیعه و اهل سنت، سلسله الذهب بسیار محل بحث و گفتگو بوده است. مروری بر پژوهش های بسیاری که درباره این حدیث سامان یافته، نشان می دهد برداشت های ایدیولوژیکی همچون توحید و امامت بیش از همه مورد توجه و تاکید بوده است. نوشتار حاضر می کوشد به روش تحلیل تاریخی و با نظرداشت شرایط گفتمانی و تاکید بر هرمنوتیک قصدگرای مولف محور، هدف و قصد امام رضا (ع) را از انتخاب و بازگفت این حدیث تبیین نماید. نتایج تحقیق نشان می دهد این گزینش کاملا هدفمند بوده است تا مسلمانان و فراتر از آن ادیان توحیدی را به همگرایی دعوت کرده، از آنان بخواهد از تکفیر همدیگر دست بشویند. تتمه حدیث در روایات شیعی که بر شرط امامت تکیه کرده نیز در پی ایفای این مقصود است که برای دستیابی به مراتب والای توحید باید به معارف اهل بیت علیهم السلام چنگ زد.

واژه رافضه در نوشته های مسلمانان در گذر تاریخ به فراوانی دیده می شود. عنوان رافضه درباره شیعیان بسیار بکار رفته است. این اصطلاح همچون لقبی برای بدنامی شیعه در جامعه بکار رفته است. کاربرد این اصطلاح با گذر زمان گسترش یافته است و رفته رفته شناسه ویژه امامیه درآمد. در این مقاله تلاش شده با بهره گیری از شیوه توصیفی - تحلیلی و روش های رایج رجالی، حدیثی و تاریخی به واکاوی معنای عنوان رافضه در احادیث پرداخته شود. موضوع اصلی این نوشتار شناسایی معنای عنوان رافضه در روایت های منابع روایی سه سده نخست بوده و اثبات این فرضیه که رافضه عنوان جریان فکری بوده که از غالیان و شیعیان تندرو شکل گرفته است. عنوانی که ابتکار مروانیان بوده و برای واپس زنی شیعیان بکار می رفت. این پیشامد با نقل روایت هایی از پیامبر خدا (ص) آغاز شد و شیعیان در واکنش به آن با بازخوانی معنای رفض احادیثی را از امامان (ع) نقل کردند.

منطقه اهواز در سده دوم و سوم، دوران شکوفایی علمی خود را داشته است و توانست مرکز حدیثی توانایی را رقم زند. محدثانی مانند فضاله بن ایوب اهوازی و حسن بن سعید و حسین بن سعید بن حماد اهوازی، خاندان مهزیار اهوازی و حضینی اهوازی از راویان مطرح در این مرکز حدیثی هستند. آنها علاوه بر نقش وکلای ایمه اطهار(ع)، حضوری تاثیرگذار در مراکز مهم علمی شیعه را نیز داشته اند. برخی از آنان مانند برادران حماد اهوازی، با تدوین کتب سی گانه فقهی از طهارات تا دیات نقش تعیین کننده ای در تطور جامع نگاری فقه شیعه داشته اند تا آنجا که جامع حدیثی ایشان ملاک و مقیاس تالیفات دیگر محدثان و فقهای شیعه قرار گرفت. از آنجا که این مرکز حدیثی در کتب تاریخ شیعه مغفول مانده است، این نوشتار با تبیین مولفه های مرکز حدیثی، در پی آن است تا حوزه علمی اهواز را به عنوان یک مرکز حدیثی شیعه به آزمون بگذارد و نقش آن را در جامع نگاری فقهی بیان نماید.

میان سنت های روایی گوناگون همواره تعامل و یا تقابل-هایی رخ نموده است. سنت حدیثی امامیه نیز به عنوان یکی از سنت های حدیثی قدرتمند، در طول تاریخ بر دیگر سنت ها اثرگذار بوده، همان گونه که تاثراتی نیز پذیرفته است. مقاله-ی حاضر عهده دار کشف و تبیین روابط و تعاملات حدیثی شیخ صدوق به عنوان یکی از ارکان حدیث شیعه با سنت تصوف در قرن چهارم هجری است. صدوق از مهم ترین و تاثیرگذارترین محدثین شیعه است که سفرهای بسیاری به نقاط مختلف داشته است. از جمله سفرهای مهم صدوق سفر به خراسان و اقامت در آن دیار است. در آن دوران تصوف بخشی مهم از ساختار معنوی جامعه ی خراسان بوده است. با توجه به پیش فرض این پژوهش در تعامل و تاثرات متقابل سنت های حدیثی گوناگون بر یکدیگر، و نیز اقامت طولانی مدت صدوق در خراسان، پرسش اصلی مقاله این است که آیا بین شیخ صدوق به عنوان یکی از محدثان صاحب سبک شیعی، با سنت حدیثی اهل تصوف پیوندی برقرار است؟ نتایج این پژوهش نشان می دهد که شیخ صدوق در برخی آثارش روایاتی را گزارش کرده که منشاء صوفیانه داشته است. تشابهات متنی، وجود الفاظ و مفاهیم مختص به متصوفه در متن برخی روایات، همچنین حضور روات و مشایخی در اسناد احادیث که گرایش صوفیانه ی آنان محرز است، موید این مطلب است.

یکی از فرق اسلامی که در حیات هزار و سیصد ساله خود اهتمامی ویژه به حدیث داشته فرقه اباضیه است؛ اباضیه فرقه ای منشعب شده از پیکره خوارج است که تاکنون به حیات سیاسی - عقیدتی خود ادامه داده و پیروان متعددی دارد. در میان آثار حدیثی اباضی جایگاه برجسته ربیع بن حبیب اباضی بر محققان و پژوهشگران آشکار است. روایاتی که از ربیع در کتاب المسند نقل شده طی قرون متمادی به عنوان یکی از منابع اصلی و مورد وثوق در فقه اباضی مطرح بوده است. در این مقاله علاوه بر آشنایی با این فرقه، به اعتبار سنجی "المسند ربیع" در نزد متقدمین و متاخرین و وثاقت مولف و منهج روایی ایشان می پردازیم.نداشتن جامعیت مطالب فقهی، به هم ریختگی هایی نظیر آوردن مطالب کلامی ذیل ابواب و همچنین درج روایات غیر مرتبط به موضوع هر باب و مرسل و منقطع بودن روایات و همچنین تقطیع آنان برای کتابی که به "المسند " شناخته شده، ضعف بزرگی شمرده می شود؛ اثبات جعلی بودن مسند بسیار دشوار است و همچنین به احتمال زیاد، ربیع مدون المسند نبوده بلکه این کار توسط یکی از شاگردان او انجام شده است.

واژه «اب» 46 مرتبه به صورت مفرد در قرآن به کار رفته است. مفسران(شیعه و سنی) در دو آیه 74 انعام و 78 حج، در خصوص معنای آن دیدگاهی متفاوت دارند. برخی از آنها «اب» در آیه 74 انعام را به معانی«عمو یا جد پدری و مادری» و در آیه 78 حج به معانی«جد و پدرروحانی» دانسته اند. از آنجا که این دسته از مفسران اغلب بدون توجه به ظرافت های معنایی وگاهی با دخالت دادن برخی پیش فرض ها دست به تفسیر زده اند، دراین مقاله با استفاده از روش ریشه شناسی زبان های سامی، در پی آن هستیم تا به معنایی دقیق از واژه در این دوآیه دست یابیم.با پی جویی ریشه «اب» در زبان های سامی-حامی، عربی، عبری، اکدی، سریانی،آرامی،سبیی، حبشی به وجود اشتراک معنوی در این واژه و 14 معنا دست یافتیم که معنای محوری آن «ایجادکردن، قدرت داشتن و محور بودن» است. سپس با استناد به قراینی جهت تعیین مناسب ترین معنای حاصل از ریشه شناسی، به معنای «بزرگ و رییس قوم» در آیه 74انعام و معنای «بنیانگذار و موسس» در آیه 78 حج دست یافتیم.

در این نوشتار سیر مواجهه مفسران فریقین درباره تفسیر واژه «کوثر» بررسی شده و تطور تاریخی گرایش مفسران به اقوال مربوط به «کثرت نسل» انعکاس یافته است. توسعه معنایی و مصداقی واژه «کوثر» که به تدریج در قالب نظریه به کتب تفسیری راه یافته، حاکی از این است که مفسران به مصادیق روایی کوثر که همان نهر بهشتی است، اکتقاء نکرده و با کاوش در معنای لغوی و قراین موجود در سوره و بخصوص سیاق سوره کوثر، مصادیق وسیعتری از جمله کثرت نسل را برای تفسیر واژه کوثر پذیرا شده-اند. لذا هرچه به قرون اخیر نزدیکتر میشویم، توجه مفسران به مصادیق عینی تر از جمله خیر نسلی» بیشتر شده و به تدریج بر تعداد این دسته از مفسران افزوده شده است. کثرت نسل پیامبر بعنوان یکی از مصادیق خیر کثیر» از این حیث که ملازم با توجه به دختر گرامی پیامبر بوده، در قرون اخیر مفسران را به تامل بیشتر در فقرات سوره و بهره گیری از شواهد تاریخی واداشته و در نتیجه فاطمه نه تنها بعنوان واسطه و مجرای این خیر، بلکه فاطمه زهرا بعنوان مصداق اتم کوثر به صورت نظریه ای مطرح به منابع تفسیری راه یافته است. تکثیر کمی و کیفی نسل پیامبر و انتساب آن به حضرت فاطمه از این نظر که مستند به قراین لغوی، معنایی و تاریخی میباشد نشان دهنده منزلت قرآنی حضرت زهرا نیز تلقی میشود.

بازداشت و حبس از دیرینه تاریخ همواره یکی از مجازات های معمول نسبت به متخلفین از قوانین و مقررات ملل و نحل مختلف بوده است و در کنار آن همیشه بازداشت هایی غیرقانونی- به معنای اعم آن که شامل بازداشت به روش غیرقانونی و بازداشت بی گناهان است - رخ داده و یا امکان حدوث آن بوده است. از بهترین منابع جهت مطالعه این موضوع در همه دورانها سند قطعی الصدور قرآن کریم است. همچنین برای بررسی این موضوع در عصر صدور حدیث یعنی عصر حضور معصومین از پیامبر اکرم تا آغاز زمان غیبت، تاریخ و منابع روایی است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به دنبال میزان، کیفیت، مقایسه و جستجوی علل بازداشتهای غیرقانونی عصر مذکور است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که به استثناء دوران حکومت نبی و وصی، اهم بازداشت های غیرقانونی در این دوران آغاز شده و با گذشت زمان رو به فزونی داشته و نسبت به بازداشت مذکور قرآنی در زمان انبیاء گذشته چون یوسف شدت عمل داشته و بیشتر جنبه و علل سیاسی داشته است.