نشریه مطالعات شهریار پژوهی
پیاپی 30 (خرداد 1400)

صحنه پردازی یکی از هنرهای داستان نویسی است که نویسنده، زمان، مکان و فضای داستان را به خواننده معرفی می کند. داستان نویس باید برای توصیف دقیق مکان داستان، از آن اطلاعات کافی داشته باشد تا در آرایش صحنه با مشکل مواجه نشود. نویسنده، خواننده را یا به وسیله توصیف ساده، یا به کمک گفت وگو و یا با توصیف آمیخته به نقل گفت وگو در جریان محیط قرار می دهد. هدف این پژوهش بررسی این هنر در دو رمان شراب خام از فصیح و حق السکوت از چندلر است تا با تجزیه و تحلیل دو اثر برگزیده به هنری بودن این دو داستان پی ببریم و دو اثر را با هم مقایسه کنیم. درمقاله حاضر ابتدا کل هنرهای داستان نویسی را بر اساس کتاب تدوین شده ابراهیم یونسی برشمردیم و در قسمت بحث و بررسی با توضیح صحنه و عوامل موثر در صحنه آرایی و ذکر شاهد مثال هایی از داستان به تطبیق دو داستان پرداختیم؛ و به هنری بودن هر دو داستان پی بردیم. صحنه ها و مکان های توصیف شده، مکان ها حقیقی بودند اشخاص و آکسیون ها هم در محیطی که قرار گرفته بودند مطابق با صحنه ها بودند؛ همچنین توصیفات مستقیم و ساده زیاد دیده شد.

بسیاری از تذکره نویسان و شارحان احوال کمال خجندی از او به عنوان شاعری عارف و برخوردار از مرتبه ولایت و ارشاد نام برده اند، از این رو نمی‌توان در اعتقاد او به عرفان و گرایش به تصوف تردید ورزید؛ با این حال اطلاعاتی که غالب نویسندگان تذکره ها درباره گرایش اعتقادی کمال خجندی به دست داده اند با همه سودمندی نمی‌تواند به درستی نوع و ابعاد مشرب عرفانی او را معرفی کند تا فی المثل معلوم شودکه آیا او پیرو مشرب اهل صحو بود یا ازجمله اهل سکربه شمار می‌آمد؟ و اگر در زمره اهل سکر شمرده می شد مشخصا به کدام شاخه از این جریان گسترده عرفانی و صوفیانه تعلق داشت؟ درمقاله‌ای که تقدیم خواهد شد کوشش خواهیم کرد تا با استفاده از منابع نزدیک به عصر کمال خجندی، به ویژه منابعی که در تبریز، شهر محل اقامت او، نوشته شده و حاوی روایت‌های معاصران کمال درباره اوست ، گرایش عرفانی و مشرب صوفیانه او را مشخص سازیم و نشان دهیم که وی به کدامیک از مشرب های عرفانی گرایش و تعلق خاطر داشته است.

جنبش فمنیسم به عنوان یکی از نتایج مدرنیسم در پی آن است تا حقوق از دست رفته زنان را در جامعه مرد سالارانه به آنها باز پس دهد. این جنبش که حول محور زن و مسایل مبتلا به او می چرخد از جامعه شناسی وارد سایر حوزه ها از جمله ادبیات شد. نویسندگان و نظریه پردازان در حوزه ادبیات به ویژه ادبیات داستانی، قالب داستان را محلی برای بیان مسایل این جنبش و مشکلات و دغدغه های زنان در جامعه مرد سالارانه در نظر گرفتند. "رمان هزاران خورشید تابان" نیز یکی از جمله رمانهای خالد حسینی است که درگیری ها، رنج و اندوه زنان افغان را در قالب زندگی لیلا و مریم بیان می کند. در این رمان که شخصیت های اصلی آن از دوقشر زنان کاملا متفاوت یعنی سنتی و مدرن انتخاب شده،  و هدف اصلی آن بررسی این درد و رنج ها زنان است. آنچه دراین رمان بیش از سایر مسایل توجه خواننده را جلب می کند و او را به همذات پنداری وا می دارد درد و رنجی است که مریم و لیلا از جانب رشید با آن روبه رو می شوند و در آخر نیز مریم با فداکاری به این ظلم و ستم خاتمه می دهد و با قتل رشید به تولد ناشروع خود جنبه مشروعی می‌دهد و زندگی مرد سالارانه را خاتمه می دهد .

غلامحسین ساعدی  از جمله نویسندگان صاحب سبک در حوزه ادبیات داستانی ایران است . جایگاه خاص او در عرصه داستان پردازی ، ایجاب می کند که خصایص و ویژگی های سبکی و اسلوب داستان پردازی او مورد بررسی قرار گیرد.
بی گمان نوع رویکرد او به بیان و توصیف واقعیت ، از جمله عوامل مشخص کننده ی سبک ویژه اوست، او را به درستی می توان از پیشگامان نوع خاصی از ریالیسم به شمار اورد. مقاله حاضر می کوشد
ضمن بحث درباره ی خصوصیات ریالیسم در آثار او که از آن به ((ریالیسم جادویی)) تعبیر کرده اند، عناصر موثر در رویکرد او به این اسلوب داستان پردازی بررسی کند و به این پرسش ها پاسخ دهد که :چه رابطه ای میان تحصیلات و مطالعات او در زمینه روانپزشکی و رویکرد او به ریالیسم جادویی دارد؟
سهم جغرافیای داستان های او در تکوین این نوع ریالیسم تا چه اندازه ای است؟

در زبان شناسی متن بنیاد علاوه بر مطالعه جایگاه نحوی واژگان، تاثیر حروف بر انسجام متن نیز بررسی می شود. واو آغازین در زبان ترکی همدان بسامد بالایی دارد و از این نظر، یک پدیده زبان شناختی در ادبیات بومی به شمار می آید. قرار گرفتن این حرف در آغاز جمله ها، چه نقش زیبایی شناختی می تواند، داشته باشد؟ این مقاله برای یافتن پاسخ مناسب، با روش توصیفی- تحلیلی و مبتنی بر سبک شناسی ساختارگرا و با تکیه بر نظریه قطب مجازی زبان، به شیوه استقرایی و آوردن شاهد مثال، زبان ترکی شمال را تحلیل کرده است. نتایج نشان می دهد که واو آغازین زبان این منطقهترک زبان، تحت تاثیر زبان عربی نبوده، بلکه به عنوان ابزار مهم گویشی، ضمن مجازی کردن زبان از طریق جای گردانی نحوی، با کارکرد عاطفی، موسیقایی، ایجاز، انسجام متن، ایجاد توازن نحوی، تحمیل دلالت های ثانویه بر متن به شکل معناداری گویش ترکی این دیار  را هنری و زیبا کرده است.

یکی از شگردهای ادبی که امروزه بسیار مورد توجه نقد نوین قرار گرفته است، بهره گیری از فضای داستان و شخصیت پردازی در اثر است. این امر در شاهنامه ی فردوسی به شکلی کامل و منسجم مشهود است؛ وی در توصیف شخصیت های داستانی خود به گونه ای تصویرپردازی نموده که با تحلیل روان شناختی می توان به لایه های پنهان درونی و شخصیتی آنها پی برد؛ او با باریک بینی و ظرافت کاری آگاهانه در گزینش شخصیت های داستانی خود به بلاغت و شیوایی سخن خود افزوده است. برای تبیین جایگاه این شگرد داستانی در شاهنامه، در این جستار تحلیلی – پژوهشی سعی  بر آن گردیده که در داستان «فرود» که یکی از تراژدی های بی نظیر شاهنامه ی فردوسی است، این قابلیت هنری مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد و شخصیت های داستانی این اثر از ابعاد پویایی و ایستایی ، خودمحوری،مرکزی ،مقابل ، همراز و دیگر انواع پردازش شوند. نتیجه نشان می دهد که با این پژوهش می توان انواع شخصیتی را در داستان یافت و از این دیدگاه با درک بهتری به داستان های شاهنامه نگریست.

همگان مظفرالنواب شاعر معاصر عراقی را به شعر سیاسی‌اش می‌شناسند، زیرا این بن‌مایه مهم‌ترین و پربسامدترین موضوعات شعری وی به شمار می‌رود، در این میان، هجو حاکمان عرب مهم‌ترین موضوع اشعار سیاسی اوست. نواب به سبب وجود همین مضامین چالش‌برانگیزی که در اشعارش شیوع گسترده‌ای دارد، سالیان درازی از عمر خود را در غربت و تبعید به سر برده و رنج زندان و شکنجه روحی و بدنی را به جان خریده است. این مقاله با تکیه بر شیوه وصفی تحلیلی، در صدد آن است که درون‌مایه هجو حاکمان عرب در شعر سیاسی نواب را بررسی نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که از جمله مهم‌ترین رویکردهای ناپسند حاکمان عرب که نواب در هجو خود روی آن‌ها تاکید و تمرکز زیادی دارد، عبارتند از: هجو موضع ضعیف این حاکمان در قبال مساله فلسطین، هجو روحیه سازش‌کارانه آن‌ها در تعامل با رژیم صهیونیستی، هجو نشست سران کشورهای عربی و نحوه برگزاری و مصوبات بی‌فرجام آن‌ها برای ملت عرب، هجو سرسپردگی حاکمان مزدور عربی به استعمارگران غربی و ابرقدرت‌های جهان، هجو نزاع‌های داخلی میان حاکمان عرب به عنوان عامل تفرقه و ضعف کشورهای اسلامی، و هجو روحیه غارتگری آن‌ها. نواب در مقایسه میان ناتوانی‌های این حکام و قهرمانی‌های مبارزان مقاومت مسلحانه عرب، در کنار هجو این حکام که گاه به انبوهی از دشنام‌ها و عبارات تسمخرآمیز نیز می‌انجامد، زبان به مدح و ثنای این مبارزان راه قیام و آزادی می‌گشاید.

بسیاری از شعرا و نویسندگان گذشته، در باره ی مطالبی اظهار نظر کرده اند که در آن زمینه یا اطلاع کافی نداشتند، یا آگاهی ایشان از اطلاعات محدود و کلی فراتر نمی رفت و یا این مطالب را بر اساس سنت های پیشین عقلی، بدون توجه به جنبه ی علمی آن ها، به کار برده اند. این اظهار نظرهای خلاف واقع، در برخی زمینه های علمی، به عیان دیده می شود و اشاره به تمامی آن ها با توجه به گستردگی موضوع، کار بسیار دشواری است.
موضوع مورد توجه این نوشته، مربوط به دو اصطلاح نجومی دریک بیت خاقانی است که به نظر می رسد، شارحان اشعار خاقانی، برداشت نابجایی از شعر او کرده اند. در این مقاله سعی شده است به بررسی و توضیح بیت مورد بحث بر اساس مستندات علمی پرداخته شود.
خاقانی و شاعران دیگر مثل مسعود سعد سلمان، نظامی، فردوسی، ناصرخسرو و... در سروده های خود، اشارات نجومی دارند که اگر پاره ای از آن ها درست و منطقی باشد، بخش بزرگ دیگری مطابق موازین علم امروز نیست و با واقعیت های علم ستاره شناسی تطبیق نمی کند؛ اما پرداختن به آن موارد به نوشته ی دیگری نیاز دارد و در حوصله ی این نوشته نمی گنجد.

در میان رویکردهای گوناگون نقد و بررسی آثار ادبی که از ابتدای قرن بیستم شکل گرفت، نقد روانکاوانه ی آثار هنری و تحلیل متون ادبی از منظر روان شناسی از ویژگی خاصی برخوردار است. نظریات فروید در مورد برهه های زندگی بشری نیز از میان دیگر نظریات جایگاه ویژه خود را دارد که مورد توجه صاحب نظران و منتقدان بسیاری قرار گرفته است. دریافت مولفه های نظریه فروید در رمان ها و داستان های معاصر نیز مورد توجه خالقان آثار و منتقدان ادبی است. گاه به نظر می رسد خالق یک اثر درصدد خلق اثری روانکاوانه در قالب یک رمان است. یکی از این آثار رمان «اتاق» نوشته اما دان اهو است.
رمان «اتاق» داستان زندگی مادر و فرزندی است که هفت سال توسط یک پیرمرد بیمار ذهن پریش و اختلالی در این اتاق محبوس و زندانی شده اند و شرایط اتاق برای این مادر که سالیان زیادی از زندگی اش را خارج از این محیط زندانی گذرانده، سخت و دشوار است؛ اما برای جک، پسر پنج ساله، شرایط به گونه ای متفاوت است. در این مقاله تحلیلی سعی شده سه شخصیت اصلی داستان از دیدگاه روان شناختی با تکیه بر نظریات فروید مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. هدف از این پژوهش بررسی میزان تاثیرگذاری رفتار کودکی و ناکامی هایی است که در این رمان در این دوران در اتفاقات دوران بزرگ سالی او  مشاهده شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد این رمان در دسته رمان های روان کاوانه قابل تحلیل و بررسی است و خالق اثر با تکیه بر سطوح شخصیتی آراء فروید و عقده های روانی برگرفته از نظرات وی این رمان را نوشته است.

مولوی از جمله شاعرانی است که به جهت تاثیر محیط جغرافیایی و بازتاب آن در زبان و بیانش، واژگان و حتی مصرع‌های ترکی قابل توجهی در آثارش دارد. در مقاله حاضر بیست مورد از واژگان ترکی محل بحث در هر پنج اثر مولوی انتخاب و با رویکردی ریشه شناسانه و با استناد به منابع موجود مورد بررسی قرار گرفته است. با این شرح که این بیست واژه از دو جهت محل بحث هستند: نخست از منظر ریشه شناسی؛ بدین معنی که سعی کرده ایم ریشه شناسی علمی و دقیقی روی آن ها صورت بگیرد. دوم از منظر ریشه و تبار واژه که این امر نیز مستلزم ریشه یابی علمی کلمات است. این گروه، واژگانی را شامل می شود که در ترکی بودن آن ها اختلاف نظر وجود دارد ولی با توجه به اصول و قواعد زبان ترکی می توان حدسیاتی را درباب چرایی ترکی بودن آن ها مطرح کرد.

مصطفی بن عبدالله معروف به کاتب چلبی وحاج خلیفه از کتابشناسان بزرگ قرن یازدهم هجری /هفدهم میلادی است.بیشتر آثار اوبه تاریخ وجغرافیا اختصاص دارد،اما شهرت عمده ی او درمیان کتابشناسان به سبب تالیف کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون است. حاج خلیفه دراین اثرخود قریب 15هزارکتاب ورساله رامعرفی کرده وحدود 10 هزار نام مولف وشارح رادر کتابش آورده است .کاتب چلبی،کتاب خودرابه دو دلیل به زبان عربی تالیف کرده است .نخست آنکه اکثر اسامی کتب ومولفان آنها به عربی است ودوم آنکه زبان عربی در روزگار وی ،زبان علمی تلقی می شد .کتاب حاج خلیفه درمورد کتاب های ایرانی وفارسی هم یکی از مآخذ عمده است .سلم الوصول هم ازآثار عمده ی اوست که هنوز به صورت خطی باقی مانده است .هردو کتاب مربوط به کتابشناسی را حاج خلیفه به ترتیب الفبایی فراهم کرده است .جمله ی آغاز هر کتاب ورساله را اورده ودراین باب او مبتکر بوده است.

در این مقاله، به طور مختصر به معرفی شاعر مشهور ترک، یوسف بن عبدالله رهاوی متخلص به نابی (متوفای 1124 ه) پرداخته شده است. ازاین شاعر، دیوان شعری به زبان ترکی و فارسی به جای مانده که اشعار فارسی او در میانه اشعار ترکی‌اش قرار گرفته است. اشعار فارسی این شاعر از 600 بیت بیشتر نیست. با توجه به برخی از اشعار نابی، تردیدی نیست که این شاعر شیعی مذهب بوده است. در پایان مقاله، به عنوان نمونه شعری، تخمیسی که از شعر حافظ انجام داده، ذکر شده است.

در این مقاله، به طور مختصر به معرفی شاعر مشهور ترک، یوسف بن عبدالله رهاوی متخصل به نابی (متوفای 1124 ه)، پرداخته شده است. از این شاعر، دیوان شعری به زبان ترکی و فارسی بر جای مانده که اشعار فارسی او در میانه اشعار ترکی‌اش قرار گرفته است. اشعار فارسی این شاعر از 600 بیت بیشتر نیست. با توجه به برخی از اشعار نابی، تردیدی نیست که این شاعر شیعی مذهب بوده است. در پایان مقاله، به عنوان شعری، تخمیسی که از شعر حافظ انجام داده، ذکر شده است.

انشا پدر ادبیات است ودر شجره نامه ی زبان  فارسی ، ریشه ی این درخت پرشاخ  وبرگ است ، بنابراین نچه به این درخت گستردگی و حجم می دهد  همانا استفاده ی خدادای از نیروی تفکر وخلاق انسانی است .
زبان شیوا وپرترنم زبان فارسی لیاقت این رادارد که با روحی لطیف وفکری سلیس بتوانیم واج هایی پرطنین زبان فارسی را ابتدا به وسیله ی فکرکردن و سپس نوشتن ودر مرحله ی آخر خواندن به صدادر آوریم ؛ باشد که در لفظ قیمتی را به بهای اندک از دست ندهیم  .نگارنده در نظر دارد دراین جستار ،هداف نوشتاری انشار ا مورد بررسی قرار داده وبرخی سرمشق های  ترسیمی برای دانش پژوهان را معرفی نماید.