نشریه مطالعات شهریار پژوهی
پیاپی 33 (شهریور 1400)

مقاله ی حاضر به بررسی جایگاه و تاثیر فرهنگ فولکلور مردم آذربایجان در اشعار ترکی شهریاربه ویژه درحیدربابایه سلام می پردازد و  نگاه شهریار را به فرهنگ فولکلور بررسی می نماید و در نهایت به این نتیجه دست یافته که شهریار در اشعار ترکی خود از فرهنگ فولکلور مردم آذربایجان به بهترین شکل ممکن استفاده نموده است و توانسته در این راه با استفاده از آن ها مضمون سازی کند.

هرسپیددست سیه کاسه ای است صعب (خاقانی ص296 فرهنگ اصطلاحات ادبی سیماداد) ساختار کنایه آنگونه که  میر جلال الدین کزازی می نویسد بر ((بایسته))(لازم) چیزی را نام برد واز آن بایسته خود آن چیز را بخواهد کنایه ای به کار گرفته است برای نمونه در داستان "رستم وسهراب"  فردوسی  سهراب را چنین توصیف می کند.
نگه کرد رستم بدان سرافراز
بدان چنگ ویال ورکیب دارز
"رکیب دراز "از ویژگی های  سهراب است که فردوسی در سخن خویش به کنایه به کار گرفته است .
سیماداد ،ص397،فرهنگاصطلاحات ادبی
واما کنایات  امیرخسرو دهلوی رنگ وبوی سبک هندی دارد در این مقله 70 کنایه از مثنوی مطلع الانوار گزین شده است  امیداست. ادب دوستان اندک بهره ای اما عمیق نصیبشان گردد.

شکل گیری انقلاب اسلامی و بروز جنگ تحمیلی، سبب مطرح شدن و بازتاب اساطیر پایداری اوستا در شعر شاعران پایداری معاصر با کاربرهای متفاوتی شده است. در این پژوهش، با تحلیل و بررسی اشعار چند تن از شاعران پایداری معاصر، با استخراج تلمیحات به اصطلاحات اساطیری پایداری اوستا سعی شده است که تحلیلی جامع و در عین حال مختصر از اشعار مورد نظر ارایه شود. با توجه به گستردگی اشعار شاعران در این دوره و همچنین تعداد نسبتا زیاد شعرا، تنها تعدادی از شاعران مورد توجه بوده اند که نتایج حاصل، بازتاب فراوان حضور برخی اساطیر پایداری برگرفته از اوستا با اهداف متفاوت در شعر شاعران معاصر و انقلاب و دفاع مقدس را نشان می دهد. در اشعار مردانی و اوستا، اسطوره آرش و در اشعار باقری، اسطوره اسفندیار در میان اساطیر اوستا بیشترین بازتاب را داشته اند. ازجمله کاربردهای اساطیر پایداری اوستا در شعر شاعران پایداری معاصر می توان به تشویق و تهییج رزمندگان به مبارزه در جریان مبارزات سیاسی و اجتماعی، ستایش شهیدان، ترویج وطن دوستی، مبارزه با بیداد و ظلم و ستم و مبارزه در راه هدف و حفظ و ترویج ارزش های زندگی اشاره کرد.

ساختارگرایی به عنوان نظریه ای زبانی و ادبی در قرن بیستم مطرح شد و ریشه ی ان را می توان در نظریات زبان شناسی سوسور جست. سوسور مجموعه ی منسجم نشانه های زبانی را «سیستم» یا «نظام» نامیده است که عمدتا آن را «ساختار» می نامند. وی به پیوستگی اجزای این مجموعه اشاره کرده و آن را جزء مهمترین ویژگی های ذاتی زبان دانسته است. از دیدگاه او اجزاء و عناصر زبان به خودی خود نقشی ندارند و نقش های آن ها بر اساس ارتباط با یکدیگر مشخص می شود (پورنامداریان،1388: 15). او بر این باور بود که «زبان مجموعه ی پراکنده ای از عناصر متجانس نیست، بلکه دستگاه منسجمی است که در آن هر جزء به جزء دیگر وابستگی دارد و ارزش هر واحد، تابع وضع ترکیبی آن است» (علوی مقدم، 1381: 185). بر اساس این نظریه ی سوسور «ساختار، حاصل کلیه ی روابط عناصر تشکیل دهنده ی اثر با یکدیگر است؛ یعنی ارتباط ذاتی میان همه ی عناصر اثر ادبی و هنری که تمامیت و کلیت آن اثر را در بر می گیرند و به اثر انسجام و یکپارچگی می دهند» (همان، 186).

طبقه بندی داستان ها و قصه ها به صورت علمی از جمله مطالعات فرمالیست ها و بعد از آن ساختارگرایان بود. پیش از ولادیمیر پراپ عموما قصه ها را براساس موضوع و مفهوم طبقه بندی می کردند. ولادیمیر پراپ نخستین کسی بود که الگویی کشف کرد که بتوان قصه ها را براساس واحدهای تشکیل دهنده آن ها تقسیم نمود. در این مقاله دو قصه عامیانه «فاطمه خانم» و داستان غربی «دختر مهربان ستاره ها» بر اساس الگوی ریخت شناسی پراپ بررسی شده‏است. هدف این پژوهش بررسی قصه های فاطمه خانم و دختر مهربان ستاره ها براساس الگوی پراپ است. با توجه به این امر که هردو قصه با وجود داشتن خاستگاه و فرهنگ متفاوت، دارای مضامین مشترکی هستند که با الگوی ریخت شناسی پراپ هم خوانی دارند. هدف این پژوهش بررسی تشابهات و تفاوت های آن هاست و این که مطابقت الگوی پراپ در هر دو قصه به یک میزان است یا با هم تفاوت هایی دارند؟ برای این منظور ابتدا کوچکترین ساختار آن ها یعنی خویشکاری ها طبق الگوی پراپ استخراج شدند و با بررسی آن ها به این نتیجه رسیدیم که هر دو قصه از رده قصه ‏های دو حرکتی است و فقط در یکی از آن ها رده قصه های پراپ ظاهر شد. از هفت شخصیتی که پراپ در الگوی خود کشف کرده‏بود، هر هفت شخصیت در هردو قصه ها نمود یافته است؛ اما در بعضی خویشکاری ها اختلاف دارند و توالی جفت خویشکاری های پراپ تقریبا به یک میزان رعایت شده ‏است.

عصر مشروطه را می‌توان یکی از مهم‌ترین دوره‌های تحول ادبیات فارسی به شمار آورد؛ یکی از دلایل مهم این تحول انتشار روزنامه‌ها است. طنز اجتماعی نیز برای اولین بار به شکل جدی در دوره مشروطه متولد می‌شود و این نوع طنز را نیز می‌تواند نتیجه انتشار روزنامه در این عصر دانست. یکی از مهم‌ترین روزنامه‌هایی که در پیدایش این نوع طنز تاثیر داشت، روزنامه صوراسرافیل به‌ویژه ستون مشهور آن، چرند و پرند که توسط علی‏اکبر دهخدا نوشته می‌شده‏است. در این مقاله ضمن بررسی طنز اجتماعی در دوره مشروطه تاثیر این ستون بر شکل‌گیری طنز اجتماعی را مورد بررسی قرار خواهیم داد. با بررسی این موضوع به این نکته پی خواهیم برد که استفاده از زبان ساده و نزدیک به زبان عامیانه یکی از ویژگی‌های بارز طنز اجتماعی این دوره است؛ همچنین روزنامه ملانصرالدین نیز تاثیر زیادی بر شکل‌گیری طنز اجتماعی در دوره مشروطه دارد. طنز دهخدا واقع‌گرایانه است و او مهارت زیادی در بررسی مشکلات و مسایل اجتماعی دارد. هدف دهخدا از طنز، بیدارگری مردم است؛ همچنین گرایش به طنز اجتماعی در این دوره نشان دهنده خفقان موجود در جامعه است که باعث می‌شود مردم از اظهار نظر مستقیم و انتقاد صریح از وضع موجود واهمه داشته‏ باشند.

یکی از مباحث بنیادین عرفان، مبحث «دل» است. مراد از دل، گوشت پاره صنوبری شکل نیست؛ بلکه خلاصه‌ و چکیده وجود انسانی و محل انتقاش علوم و معارف است. عین‏القضات بین روح و دل مراتبی قایل شده و در تبیین مراتب، جان را بالاتر از دل و خداوند متعال را نیز بالاتر از جان دانسته‏است. از دید وی جان در دل نهان است و حق در جان. وی نقش دل را در اصلاح و افساد کالبد بسیار مهم دانسته‏است و جایگاه دل را «بین إصبعین من اصابع الرحمن» ذکر کرده و برای دل تعابیری نظیر: منظور حق، عرش رحمان، جایگاه حق و لوح محفوظ برشمرده‌‏است. از دیدگاه وی هر کسی که نزد کعبه گل رود خود را می‌بیند؛ ولی آن کسی که به کعبه دل برود خدا را مشاهده‏می‌کند.

نقد شکل گرایی در داستان‏نویسی به بررسی ساختارهایی چون: پیرنگ، شخصیت، زاویه دید، درونمایه و... می پردازد و تاثیر آن را در پذیرش و مقبولیت داستان بررسی‏می‏کند. نقد محتوایی هر اثر در بردارنده مضمون، پیام رمان و هدف اصلی نویسنده از بیان آن است و بسته به دیدگاه نویسنده، انواعی چون: محتوای تعلیمی، سیاسی، اجتماعی، پایداری و... دارد. مکتب فرمالیسم روس، بر زبان شعر، ادبیت و عوامل صوری و زبانی آن و صورت‏های زبانی متن تمرکز می کند. به نظر فرمالیست ها، منتقد باید پیش از برخورد با اثر به دنبال ادبی بودن آن باشد. در این مقاله به بررسی عوامل نقد شکل‏گرایانه نظیر درونمایه، پیرنگ، حقیقت‏مانندی، شخصیت، نماد و نمادگرایی و... در جلد اول «رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی» پرداخته شده‏است. در نقد محتوایی این رمان نیز از لحاظ پایداری، مواردی نظیر تقبیح تفرقه و جهل و خرافات، بیان ظلم و ستم، آگاهی و بیداری، اتحاد و همدلی و... بررسی شده‏ است.

یکی از موثرترین ابزارهای آفرینش هنر ادبی، رنگ است؛ با آن که حضور این عنصر در گذشته ادبیات فارسی، گوناگونی امروزه را دارا نبود؛ اما همواره نقشی مهم و تعیین کننده، در القای مفاهیم به مخاطب و تصویرسازی های ادبی؛ به‏ویژه در حوزه شعر داشته‏است. بررسی میزان و نحوه کاربرد انواع رنگ در شعر سبک هندی، کوششی است راه‏گشا برای ورود به دنیای عواطف و اندیشه های شاعران این سبک و نیز آگاهی از کیفیت چیرگی آن ها در استفاده از شگردهای ادبی و هنری؛ براین اساس، هدف این پژوهش، تحلیل کارکرد انواع رنگ ها در اشعار «صایب تبریزی»، از برجسته ترین نمایندگان سبک هندی است. بررسی غزل های وی از این منظر، می تواند به شناسایی بخش مهم دیگری از ذهنیات و ویژگی های شعری اش بینجامد. در شعر صایب عمدتا از رنگ های سرخ، سیاه، سفید و سبز سخن رفته‏است که استفاده از رنگ ها گاه مستقیم است و از خود رنگ نام برده‏می شود و گاه نیز لوازم آن جلوه گر می شوند. براساس این پژوهش، رنگ یکی از عوامل مهم در آفرینش های هنری است که برخاسته از جنبه های اجتماعی و روان‏شناختی اوست.

در شعر شاعران انقلاب اسلامی و همچنین دفاع مقدس، سیمای امامان با کارکردهای گوناگون بازتاب داده شده اند. شاعران انقلاب اسلامی با تکیه‌بر آموزه های دینی اسلامی به معرفی امام علی(ع) به عنوان الگوی قهرمانی، امام حسین(ع) و فرهنگ عاشورا به عنوان الگوی پایداری و شهادت در راه آرمان ها، امام رضا(ع) به عنوان الگوی مهربانی و شفاعت و به معرفی امام زمان(عج) به عنوان منجی موعود توجه نشان داده اند. هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل سیمای امامان در شعر چند تن از شاعران انقلاب اسلامی است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی انجام‌شده است. پس از یاری‌گرفتن از منابع گوناگون و نیز با تحلیل اشعار شاعران پایداری در مورد عنصر انتظار می توان چنین نتیجه گرفت که شاعران پایداری انقلاب اسلامی جهت ترویج آموزه های دینی و ارایه الگوهای صحیح زندگی با تاثیر از آموزه های دین اسلام (قرآن کریم) و روایات و احادیث اسلامی به معرفی امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام رضا(ع)، و امام زمان(عج) پرداخته اند.

توصیف قیام عاشورا و حوادث آن و حتی بعد از آن در اشعار شاعران پایداری ایران زمین از گذشته تا به امروز نمود فراوان داشته است. هر شاعر در هر دوره ای با نگرش خاصی به قیام امام حسین(ع) پرداخته است. در این پژوهش شاعران مورد نظر برای تحلیل، شاعران پایداری و عاشورایی انقلاب اسلامی هستند. ازجمله ویژگی های برگرفته از قیام عاشورا در اشعار شاعران پادیاری و عاشورایی انقلاب اسلامی می توان به نمادین بودن، اسطوره گرایی، جهاد در راه خدا و الگو گیری از قیام عاشورا، ستایش شهیدان کربلا، توصیف مجالس عزاداری در ماه محرم اشاره کرد. هدف این پژوهش، بررسی سیمای فرهنگ عاشورا و شیوه های توصیف آن در شعر چند تن از شاعران انقلاب اسلامی است. این پژوهش به شکل بنیادی با رویکرد توصیفی تحلیلی بر پایه بر منابع کتابخانه ای انجام شده است. نتیجه این پژوهش چنین است که توصیف و ستایش شهیدان کربلا و نیز مجالس روضه و عزاداری در شعر شاعران انقلاب اسلامی دلیلی بر ماندگاری و استمرار این قیام از گذشته تا به امروز بوده است.

مظفر النواب شاعر چپ‌گرای عراقی، شاعری شیعی، مقاوم و منحصر به فرد است که با ساختارشکنی‌های خود در ساخت قصیده عربی از لحاظ سبک و مضمون، نام خود را بر تارک ادبیات عربی معاصر ماندگار کرده‌ است. پربسامدترین درون‌مایه اشعار نواب، اشعار سیاسی است که هجوهای سیاسی به خصوص هجو حاکمان عربی، بخش عمده این اشعار سیاسی را به خود اختصاص می‌دهند. نواب غالبا دیدگاه سیاسی خود را همراه با خشم ناشی از واقعیت موجود در‌هم‌آمیخته، و تندترین سرزنش‌های خود را متوجه حاکمان عرب می‌کند. این مقاله درصدد آن است با تکیه بر شیوه وصفی تحلیلی، طنزپردازی‌ها و تصاویر شعری کاریکاتوری نواب را بررسی نماید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین موضوعاتی که نواب برای بیان آن‌ها به طنزپردازی و به تصویرکشیدن ایماژهای طنز و کاریکاتورگونه اقدام کرده، عبارتند از: به هجو حکام فرومایه عرب، تمسخر نشست‌های اتحادیه عرب و تصمیمات اتخاذ شده، حمایت از فلسطین و مبارزه با صهیونیست‌ها، حمایت از مقاومت در مقابل خیانت‌کاران به آن، نقد عملکرد احزاب و گروه‌هایی که عملکرد آن‌ها را مخالف نظریات مقاوم خود می‌ بیند، نقد عملکرد رسانه‌های مزدور عرب. نواب در این راه، گاه چنان خشمگین می‌شود که متون شعری وی، تبدیل به فحش و دشنام صریح می‌گردد و واژگانی را وارد ساحت شعر می‌کند که شایسته به نظر نمی‌رسد.