پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی
پیاپی 14 (پاییز و زمستان 1399)

عروض و قافیه یکی از مباحث فنی در حوزه ادبیات، به‏ ویژه ادبیات فارسی است. کتاب‏های گوناگونی در قرون مختلف در این باب به رشته تحریر درآمده که برخی زبانزد و برخی کمتر شناخته‏ شده‏ است. با وجود چاپ بسیاری از این دست‏ نوشته‏ های ارزشمند، هنوز آثار معرفی‏ن شده و ناشناخته فراوان است. یکی از این آثار، نسخه «حلیه ‏الشاعر» با تالیف ابراهیم بن مالک دیلمی متخلص به صغیری است که در قرن دهم درباره عروض و قافیه به نثر فنی و در برخی بخش ها، ساده و روان به زبان فارسی نوشته شده است. مولف با آوردن ابیات فارسی و عربی در توضیح هر بحر و انواع قافیه، خوانندگان را با عروض سنتی و انواع قافیه آشنا می‏کند. البته خود نویسنده ذوق و قریحه‏ای در سرودن شعر داشته و ابیاتی از سروده‏ های خود را برای شاهد مثال در توضیح بحرها و انواع قافیه بیان کرده است. تنها نسخه موجود، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 1/ 18434 نگهداری می‏شود و تا امروز دست‏نخورده باقی مانده است. صغیری نسخه دیگری به نام «تعشق بلبل» به نثر و شعر دارد که نگارندگان مقاله برآن‏اند این نسخه را نیز تصحیح و چاپ کنند. وی همچنین نسخه‏ای با نام «الغرفه‏ الناجیه» از قطیفی بحرانی کتابت کرده است. روش این پژوهش به‏ صورت اسنادی  تحلیلی است و در این مقاله سعی بر آن است، نخست هویت مولف و سپس معرفی نسخه بررسی شود.

نظریه ساختارگرایی یکی از موثرترین نظریه های قرن بیستم است که در همه حوزه های علوم انسانی حضوری فعال داشته و در تحلیل ها شیوه ای پرطرفدار بوده است. هدف غایی در این نوع نقد دست یافتن به جنبه های زبان شناختی اثر ادبی است؛ زیرا تحلیل زبانی متون ادبی به همراه آنچه از موسیقی درونی و بیرونی در آن به ودیعه نهاده شده است، همراه با تاثیر آن بر ساختار کلی متون، بی تردید مخاطب را در فهم اثر یاری می رساند و موسیقی نثر را هنری می کند. در میان آثار ادبی، نوع سنتی آن به سبب پیچیدگی های معنایی، بیشتر از نوشته های معاصر به این نوع بررسی نیاز دارد. نسخه خطی مراسلات عاشق و معشوق ستمگر یکی از آثار ادبی دوره قاجار است. در این پژوهش کوشش شده است ساختار و روابط متقابل عناصر موجود در این نسخه از سه حوزه محتوا، تکنیک زبانی و شکل بررسی شود تا از این راه بتوان به لایه های پنهان الگوهای ذهنی نویسنده دست یافت. این پژوهش در یک مقدمه و سه گفتار، با رویکردی توصیفی تحلیلی فراهم آمده است و ضمن معرفی نسخه و تحلیل ساختاری آن، فرم مناسب، تکنیک زبانی زیبا و محتوای پربار این اثر را می نمایاند. نتیجه بررسی های به عمل آمده بیانگر آن است که این اثر، زبانی ادبی دارد و «سجع» و «تشبیه» در کنار سایر آرایه های ادبی در ساختار متن پررنگ است. قالب اثر نامه نگاری است و به همین سبب جملات خبری با لحن عاطفی، مهم ترین نمودهای زبان غنایی این اثر به شمار می رود؛ قلم مولف نیز ازلحاظ شیوایی و روانی عبارات و ترکیب سازی ها توجه برانگیز است.

با پژوهش در متون ناشناخته ادبی، ضروری است نسخ خطی از کتابخانه‏ها استخراج و بررسی شود. منظومه‏ های عرفانی از دیرباز گستره مطالعاتی بیشتری نسبت‏به دیگر انواع ادبی داشتند و به همین سبب اغلب نسخه‏ های خطی موجود، در حوزه ادب عرفانی است. یکی از همین منظومه ‏های ماندگار، مونس‏ العشاق عربشاه یزدی است که شرحی منظوم بر رساله عرفانی تمثیلی فی حقیقه العشق سهروردی است. این منظومه در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) و در حدود 1968 الی 1985 بیت سروده شده است. هدف این پژوهش پاسخ به این پرسش است: «کدام‏یک از نسخه‏ های مونس‏العشاق برای منابع پژوهشی معتبر و کامل است؟». از رهگذر بررسی «حروف اضافه»، «آغاز و عنوان فصل‏ها»،«جا‏به‏ جایی ابیات» و «واژگان»، صحیح‏ترین نسخه (دو نسخه خطی، دو نسخه چاپی) را به پژوهشگران معرفی می‏کنیم. روش مطالعه مبتنی بر ابزار کتابخانه‏ای و شیوه تحلیلی توصیفی است؛ محدوده مطالعه ‏شده، نسخه‏ های خطی و چاپی منظومه مونس‏ العشاق است که در کتابخانه ایران و پاکستان موجود است. یافته‏ ها چنین نشان می‏دهد که منظومه در عهد شاه یحیی مظفری (حک. 764‐795 ق.) سروده شده است. زبان شعری عربشاه سنجیده بوده و در کاربرد واژگان عرفانی بسیار مهارت داشته است؛ ازلحاظ فکری مخالف فلسفه بوده؛ اما در شرح رساله تحت تاثیر تفکر حاکم بر نگرش فلسفی سهروردی قرار گرفته و منظومه را با «خردگرایی» آغاز کرده است. نتایج پژوهش چنین نشان می‏دهد که از میان نسخه ‏های یادشده، نسخه چاپی «هاشمی» معتبرتر از سایر نسخه‏ هاست؛ زیرا ازنظر ضبط واژگان و محتوا به رساله سهروردی نزدیک‏تر است.

مولانا فضولی بغدادی از شعرای عصر صفوی و زیسته در عراق عرب است که آثار خود را به سه زبان عربی، ترکی و فارسی خلق کرده است. محققان، شعر او را از این جهت که پلی بین سبک عراقی و سبک هندی است، شایان توجه دانسته اند. مولانا فضولی دیوان کاملی به زبان فارسی دارد که شامل قوالب گوناگون شعری است. این دیوان را نخستین بار، محقق اهل ترکیه، خانم حسیبه مازی اوغلی، بر اساس نسخ مختلف تصحیح و منتشر کرده است. سپس دکتر حسین محمدزاده صدیق از این نشر، ویرایش جدیدی ترتیب داده و بخشی از اشکالات تصحیح مازی اوغلی را تصحیح کرده است. با این حال، هنوز هم در دیوان فارسی فضولی، ضبط های اشتباهی وجود دارد که نیازمند تصحیح شدن است. ما در این مقاله با طرح حدس هایی متکی به قراین معنایی، پیشنهادهایی را برای اصلاح بخشی از اشکالات باقی مانده در دیوان فضولی طرح کرده ایم. همچنین در اصلاح این اشتباهات، از یکی از نسخ خطی دیوان فارسی فضولی نیز استفاده کرده ایم.

باتوجه ‏به تعداد فراوان محققان در حوزه زبان و ادبیات فارسی تحقیقات بیشماری در زمینه‏ های گوناگون انجام می‏شود. در بیشتر این تحقیقات داوری و پیشینه آن‏ها نیز مرور می‏شود؛ اما باز هم شمار پژوهش‏ های تکراری کم نیست. این پژوهش با روش مقایسه‏ای به بررسی هفت مقاله می‏پردازد که درباره یک موضوع، یعنی تصحیح رساله قشیریه و ترجمه آن انجام شده است. هدف از نگارش این مقاله آسیب‏ شناسی تحقیقات و تصحیحات تکراری و لزوم انجام چنین پژوهش ‏هایی است. مسئله اصلی این مقاله بررسی مشابهت‏ های هفت مقاله در یک حوزه و موضوع واحد و نشان ‏دادن نتایج و دستاوردهای غیرتکراری آن‏هاست که نمونه ‏ای از تحقیقات تکراری را نشان می‏دهد. درواقع در این پژوهش یک نمونه از تحقیقات مشابه و تکراری در تحقیقات حوزه ادبیات فارسی بررسی می‏شود و نتایج حاصل از آن نشان می‏دهد که فعالان حوزه ادبیات (به ‏ویژه مدرسان، پژوهشگران و داوران مجلات) باید برای تکراری‏ نبودن موضوعات مقالات چاره ‏ای بیندیشند.