نشریه ره توشه
پیاپی 10 (تابستان 1401)

ترویج فرهنگ جهاد و شهادت در جامعه اسلامی افزون بر حفظ دین و احیای ارزش های اسلامی، موجب تزکیه نفس در جهت رسیدن به تقرب الهی است. شهادت در راه خدا همواره موردتوجه آیات و روایات بوده و خدای تعالی برای جهاد فی سبیل الله جایگاهی در ردیف ایمان به خدا قرار داده است: «تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم ذلکم خیر لکم إن کنتم تعلمون؛[1] به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جانهایتان در راه خدا جهاد کنید؛ این برای شما (از هر چیز) بهتر است اگر بدانید.» و عبارت «فی سبیل الله» قیدی است که بارها در مورد شهادت به کار رفته[2]  و بیانگر این است که جهاد باید در راه خدا و برای توحید و دفاع از حق، راندن دشمنان توحید و یا گشایش محیط توحید باشد. فرهنگ شهادت  نقش  اساسی در شکل گیری انقلاب اسلامی دارد، که به تبع آن، سعادت و پیشرفت جامعه اسلامی را تضمین خواهد نمود. در این نوشتار سعی بر آن است با بهره گیری از آیات و روایات، و نیز باتوجه به فرمایشات مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب، اهمیت، ارزش و اهداف جهاد و شهادت بررسی شود.  [1]. صف: 11.[2]. بقره:190؛ نساء:95و76؛ انفال:72؛ توبه:20و41.

در دوران حکومت 90 ساله امویان، 14 تن حکومت کردند. واقعه عاشورا، واقعه حره، قیام زبیریان، قیام مختار، قیام زید بن علی7، جنگ مرج راهط و قیام بنی عباس، از وقایع مهم دوران خلافت بنی امیه است. حکومت امویان دارای شاخصه هایی همچون تبدیل نظام خلافت به نظام استبدادی موروثی، برخورد تبعیض آمیز با غیر عرب و موالی، بی عدالتی و ستم بر رعیت به ویژه مخالفان، قداست بخشیدن به خلیفه و دستگاه خلافت، تقویت و ترویج جبرگرایی و حمایت از مرجیه بود. آثار مخرب اعتقادی و دینی فراوانی که تا امروز از بنی امیه به جای مانده است، نشات گرفته از همین شاخصه هاست. عمرو بن سعید می گوید: از امام صادق7 درباره آیه «الذین بدلوا نعمت الله کفرا» پرسیدم. فرمود: «شما در مورد آن چه می گویید؟». گفتم: «ما معتقدیم که آن ها دو قبیله نابکار قریش، بنی امیه و بنی مغیره هستند». فرمود: «آری! تمام، قریشی هستند. خداوند پیامبرش را مخاطب قرار داد و فرمود: من قریش را بر عرب فضیلت داده و نعمت خود را بر آن ها ارزانی داشتم و پیامبرم را میان آن ها مبعوث کردم، ولی آن ها نعمت مرا [به کفر] تبدیل و پیامبرم را تکذیب کردند».[1] در این مجال به برخی جنایات فکری بنی امیه می پردازیم. [1]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 9، ص 218.

نهضت حسینی، جلوه گاه تصمیم گیری، تدبیر و مدیریت در شرایط بحرانی است. بررسی تاریخ عاشورا، گویای آن است که امام حسین7 از ابتدا با یک برنامه ریزی دقیق، نهضت را شروع کرد و حتی در آخرین ساعت های حیات خویش از موثرترین تدابیر مدیریتی و رهبری استفاده نمود. آن حضرت با پیش بینی دقیق و برنامه خاص خود، نه شتابزده عمل می کرد و نه منفعلانه بلکه با تصمیمات به موقع و سنجیده، نهضت را به سوی هدف به پیش می برد. امام حسین7 صحنه ها را طوری ترتیب داده بود که گویی این حماسه باید تا قیامت ‏باقی بماند. از آنجا که محتوای حرکت عاشورای حسینی7، تبلور عینی یک الگوی رهبری موفق و موثر است؛ بررسی آن به عنوان یک مسیله مهم و زنده ضرورت دارد. در این راستا ابتدا به معنای تدبیر و اهمیت آن در اسلام و سپس به برخی از جلوه های تدبیر در حماسه عاشورا اشاره می کنیم.

سخن بلندمرتبه سردار کم نظیر اسلام و شهید شاهد امت که گفت: «ما ملت امام حسینیم»، زیباترین، حماسی ترین، انقلابی ترین، حسینی ترین، ماندگارترین و روح افزاترین جمله بیان شده در سال های اخیر است. ملت حسینی، ملتی است که زندگی و مرگ شان حسینی و اهل بیتی باشد. زیباترین تعریف برای ملت حسینی، همان است که در زیارت نامه عاشورا آمده است: «اللهم‏ اجعل‏ محیای‏ محیا محمد و آل محمد و مماتی ممات محمد و آل محمد؛[1] خداوندا! زندگی و حیات ما را زندگی و حیات محمد و خاندانش قرار بده و مرگ ما را مرگ آنان قرار بده».ملت حسینی، ایستادگی بر ارزش ها و آرمان هایی است که در منطق عاشورا به شفاف ترین و زلال ترین وجه ممکن متجلی شده است. لزوم پایبندی به این منطق و ایمان به شعارهای این مکتب منحصر به عرصه اندیشه و اعتقاد نیست؛ بلکه باید در مقام عمل نیز جستجو نمود. حضرت امام خمینی;، علل شکل گرفتن و بقای انقلاب اسلامی را مدیون و مرهون عاشورا و نهضت اباعبدالله7 می دانند و معتقدند که مردم درس قیام و مبارزه را از امام حسین7 فرا گرفته اند: «رمز پیروزی اسلام بر کفر جهانی را در این قرن که پانزدهم خرداد 42 سرآغاز آن بود، در دوازدهم محرم حسینی جستجو کنید که انقلاب اسلامی ایران، پرتوی از عاشورا و انقلاب عظیم الهی آن است».[2] بنابراین از نگاه امام خمینی;، نهضت حسینی در دو ساحت اعتقادی و عملی سرمشق ملت غیور و شجاع ایران بود. [1]. جعفر بن محمد ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 178.[2]. سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه امام، ج ‏17، ص 482.

کاروان امام حسین(ع) در مسیر حرکت از مدینه تا کربلا، با رویش ها و ریزش هایی همراه بود. در این مدت افرادی توفیق یاری امام(ع)نصیب شان شد و به کاروان حسینی پیوستند، اما در سوی دیگر نیز اشخاصی بودند که در عین میسر بودن فرصت و زمینه یاری سیدالشهدا(ع)، از پیوستن به قافله حسینی بازماندند و از یاری آن حضرت محروم شدند.[1] در این مقاله به سرگذشت برخی از پیوستگان و جاماندگان از قافله حسینی اشاره می شود. [1]. برای مطالعه بیشتر درباره منابع و مستندات مطالب مقاله ر.ک: محمدسالم محسنی، پژوهش نامه عاشورا، فصل های اول و دوم.

شناخت روش های مطلوب تربیتی، مهم ترین مسیله متولیان هدایت جامعه است؛ زیرا با چنین شناختی می توانند از توانمندی های بالقوه و استعدادهای درونی اعضای جامعه هدف به نحو مطلوب بهره برداری کنند. داشتن روش درست تربیت، موجب می شود مربی بتواند انسان هایی را تربیت کند که به نحو روشمند از تاریکی گمراهی خارج شوند، در پرتو نور هدایت قرار گیرند، سبک زندگی آنان چنان شود که قدرت نظارت بر خود و توان بازنگری در اعمال خویش را تحصیل کنند و حداکثر کارایی را برای تغییر شرایط محیطی خویش به منظور استفاده بهینه از توانمندی های فطری و امکانات محیطی به دست آورند. بر اساس اعتقاد ما عالی ترین روش تربیتی برای تامین این نیاز، روش ایمه اطهار: است که حضرت سیدالشهدا، امام حسین ع یکی از آن انوار طیبه است. آن حضرت در طول زندگی خود در مقام مربی کارکردهای تربیتی روشمندی داشته که در سخن و رفتارشان جلوه کرده است. در این مجال نمونه هایی از این کارکردهای روشمند تربیتی حضرت را ارایه می کنیم.

هر نهضت و انقلابی به یاران و همراهانی نیاز دارد تا با همدلی و هم رایی که میان آنان و رهبران شان برقرار است، اهداف انقلاب را محقق کنند. این یاران ستون های انقلابند و سنگینی آن را به دوش می کشند؛ از این رو نهضت های الهی بدون یاران وفادار شکل نگرفته است. مطابق آیه فوق، انبیای الهی: و پیامبر اعظم9 اصحابی داشتند که در رکاب شان قیام می کردند و دین الهی را نصرت می دادند. بی تردید نهضت امام حسین7 در راستای نهضت انبیای الهی و با هدف استقرار و اصلاح دین حق شکل گرفته است. بر این اساس، سیدالشهداء7 نیز یاران با وفایی دارد که این مقاله به ویژگی های آن بزرگواران اختصاص دارد؛ شخصیت های والایی که امام حسین7 در وصف شان فرمود: «اما بعد فإنی‏ لا اعلم‏ اصحابا اوفی‏ و لا خیرا من اصحابی و لا اهل بیت ابر و لا اوصل من اهل بیتی فجزاکم الله عنی خیرا؛[1] اما بعد، همانا من یارانی باوفاتر از یاران خود سراغ ندارم و بهتر از ایشان نمی شناسم و خاندانی نیکوکارتر و مهربان تر از خاندان خود ندیده ام. خدای تان از جانب من پاداش نیکو دهد». [1]. محمد بن محمد مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 91.

در مقابله با بحران ها و حوادث سخت زندگی، نماز و عبادت خالصانه، بهترین پشتیبان و پناهگاه تمام انسان های پاک و انبیای بزرگ الهی در طول تاریخ بوده است. خداوند متعال در قرآن کریم نماز را پناهگاه مطمین انسان معرفی کرده و فرموده است: «و استعینوا بالصبر و الصلاه و إنها لکبیره إلا علی الخاشعین؛[1]  از صبر و نماز (در حوادث سخت و کارهای مهم) یاری جویید (و از دریای بیکران قدرت الهی نیرو بگیرید) و این کار جز برای خاشعان، سنگین است». [1]. بقره: 45.

عباس بن علی(ع)  از شخصیت های نامدار تاریخ شیعه، همواره از سوی اهل بیت: و شیعیان مورد احترام بوده است. ایشان در کربلا به شهادت رسید، اما پس از او خاندانش (فرزندان و نوادگان) نیز به شیوه شایسته ای همواره در فراز و نشیب های تاریخ اسلام، یار و حتی مبلغ خاندان اهل بیت: بودند. پیوند این خانواده با پیشوایان شیعه در تمامی تاریخ ایمه: حتی تا زمان غیبت صغری در منابع دیده می شود. یافته ها گویای آن است که کارکرد فرهنگی سیاسی خاندان عباس بن علی(ع) به چند دسته تقسیم می شود؛ بخشی از ایشان از شاگردان اهل بیت: و نویسندگان سرشناس شیعی در عصر خود بودند، شماری در قیام های شیعیان به یاری ایشان می شتافتند و بعضی نیز ارتباط عاطفی عمیقی با اهل بیت: داشتند.

امام حسین در شب عاشورا، در جمع اصحاب خود خطبه ای ایراد فرمود که در آن، یاران خودرا نزدیک ترین و بهترین یاران معرفی کردند. این توصیف ارزشمند امام از اصحاب، عللی دارد که فهم و تبیین آن علل، پیام ها و درس هایی را به همه پیروان حضرت سیدالشهدا خواهد آموخت. همه پیروان امام با الگوپذیری از اصحاب گرانقدر آن حضرت، می توانند خود را به آن ستارگان درخشان و بی بدیل نزدیک سازند و آماده جانفشانی در رکاب حضرت صاحب الامر باشند.

یکی از پیامدهای حکومت دستگاه ستمگر بنی امیه بر جامعه اسلامی، آن بود که همه تلاش خود را به کار بست تا امام حسین(ع) غریب و تنها بماند و در اوج مظلومیت به شهادت برسد. پس از شهادت امام(ع) نیز با به اسارت گرفتن خانواده و همراهان او که معظم آنان زنان و دختران بودند کوشید تا این پیروزی به ظاهر بزرگ خود را در مهم ترین مراکز دنیای اسلام، یعنی کوفه و شام به رخ همگان بکشد و سرمست از این جنایت هولناک، انواع توهین و تحقیرها را در حق ابا عبد الله(ع) روا بدارد تا در نهایت به زعم خود نور اهل بیت: را خاموش کنند؛ غافل از آنکه خداوند همیشه در کمین ستمکاران است و از راهی که اهل باطل گمانش را نمی برند، حق را پیروز می گرداند. در داستان اسارت اهل بیت امام حسین(ع) نیز به خواست خدا ورق بر ضد بنی امیه برگشت و اسرای اهل بیت: به ویژه امام زین العابدین(ع) و حضرت زینب(س) نه تنها سختی ها و مرارت های دوران اسارت را به جان خریدند و از خود ضعف و زبونی نشان ندادند؛ بلکه در طول مدت اسارت نیز ندای حقانیت، غربت و مظلومیت اباعبدالله(ع) را به گوش جهانیان رساندند و آرمانی را که امام حسین(ع) به دنبال آن بود، به انجام رساندند. در گام نخست حضرت زینب(س) در نخستین روز اسارت و در جمع کوفیان، لب به سخن گشود و ضمن معرفی خود، به عتاب و خطاب کوفیان پرداخت و آنان را به شدت محکوم و از عمق فاجعه ای که آنان شریکش بودند، آگاه کرد.خطبه حضرت زینب(س) با کمی اختلاف در منابع متعدد تاریخی و حدیثی آمده است که در اینجا با انتخاب متن امالی شیخ مفید،[1] در چند فراز جداگانه درباره آن بحث می کنیم. [1]. محمد بن محمد مفید، الامالی، ص 323 320.

اگر چه امام حسین(ع) در واقعه عاشورا و پیامدهای اجتماعی، سیاسی و اعتقادی آن نقش محوری داشت، اما امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س)نیز نقش بسیار اساسی و مهمی در قیام کربلا داشتند. دوران امامت امام سجاد(ع)، یکی از مشکل ترین و بحرانی ترین دوران امامت تشیع است. در این دوران به سبب اتفاقاتی که رخ داده بود، جامعه اسلامی باید به نوعی تجدید بنا می شد. در واقع امام سجاد(ع)، باید تفکر و مکتب راستین اسلام ناب را از نو پایه گذاری می کرد. از این رو می توان حضرت را پرچمدار مدیریت بحران مسایل اجتماعی و فکری شیعیان در آن دوران دانست که با راهبرد های هوشمندانه و اندیشمندانه، ضمن حفظ تشیع، اسباب بالندگی و زمینه های ارتقای کمی و کیفی شیعیان را فراهم کرد. در این مقاله ضمن بررسی شرایط جامعه عصر امام سجاد(ع)، برخی راهبرد های آن حضرت بررسی می شود.