نشریه آبزیان دریای خزر
سال ششم شماره 1 (بهار و تابستان 1400)

هدف از این مطالعه انطباق پارامترهای محیطی آب در محل استقرار قفس های پرورش ماهی در منطقه نوشهر با توجه معیارهای این صنعت می باشد. نمونه برداری در چهار مرحله (در شروع فعالیت پرورش ماهی در قفس، میان دوره، پایان دوره و دو ماه بعد از اتمام فعالیت پرورش ماهی در قفس) طی سالهای 97-1396 انجام گردید. نتایج نشان داد که در شروع دوره پرورش (اواخر آذر 96)، میانگین پارامترهای آب شامل دما (0/60±17/90 درجه سانتیگراد)، شفافیت (1/57±5/67 متر)،pH  (8/50±0/05) و کدورت (2/44±2/68 NTU) مناسب و در محدوده مقادیر استاندارد بودند. همچنین میانگین غلظت اکسیژن محلول (1/76±9/78 میلی گرم بر لیتر)، غلظت اکسیژن خواهی بیولوژیکی (1/80±3/42 میلی گرم بر لیتر) و غلظت اکسیژن خواهی شیمیایی (0/66±2/45 میلی گرم بر لیتر) نیز در محدوده مجاز بوده اند. میانگین برخی پارامترهای مواد مغذی در سایت پرورش ماهی در قفس اگرچه نسبت به اکثر سالهای قبل بیشتر بود، اما غالبا در محدوده استاندارد آبزی پروری و حد مجاز کشورهای مختلف بوده است. در مطالعات اولیه جانمایی قفس، سواحل نوشهردر محدوده اولویت اول (سواحل خشت سر تا کیاشهر) نبوده است. بنظر می رسد که عدم انطباق برخی ویژگی های فیزیکی و شیمیایی آب با معیارهای محل استقرار قفسهای پرورش ماهی در سواحل نوشهر از عوامل موثر در امر فوق بوده است.

آبزی پروری بدلیل محدودیت منابع آب شیرین در جهان، در دریا و اقیانوس رونق یافته است. پرورش ماهی در قفس یکی از روش های مناسب در آبزی پروری است و در این روش انتخاب ماهی برای پرورش از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین، صرفه اقتصادی تولید و حفظ زیست بوم از اهم مسایل در این روش محسوب می گردد. برای انتخاب گونه مناسب ماهی برای پرورش در قفس در منطقه جنوب دریای خزر از تجزیه و تحلیل خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب دریا، مقایسه توانایی پرورش برخی از ماهیان بومی و امکان سنجی پرورش برخی از ماهیان غیر بومی استفاده شد. بررسی ها نشان داد که در درجه نخست ماهیان سردآبی بدلیل طول دوره پرورش و کاهش مواد چسبنده به تور در دوره پرورش آن ها (آذر لغایت اردیبهشت) برای معرفی به قفس های شناور در منطقه جنوب دریای خزر اولویت دارند. گونه های زیادی از ماهیان بومی برای پرورش در قفس مناسب هستند اما در شرایط کنونی زیرساخت مناسب (تکثیر و تولید بچه ماهی، خوراک اختصاصی و قفس مناسب) برای تولید انبوه و تجاری آن ها وجود ندارد. در این بررسی و با توجه به امکانات موجود و بیولوژی گونه های مختلف، ماهی آزاد، سوف دریایی و فیل ماهی به عنوان گونه های منتخب بومی معرفی شدند. ولی در شرایط کنونی امکان استفاده از گونه های بومی فراهم نمی باشد و گونه غیر بومی قزل آلای رنگین کمان بواسطه شرایط و امکانات موجود در کشور، قابلیت پرورش تجاری در این منطقه را دارا می باشد. اما برای آینده توسعه آبزی پروری در منطقه جنوب دریای خزر استفاده از ماهیان بومی ضروری است.

در سال 1398حدود 182 هزار تن ماهی قزل آلا در کشور تولید شد که  20 درصد (معادل 36/5 هزار تن) از تولید مذکور در کارخانجات فرآوری کشور مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به میانگبن 27 درصد زایدات برای هر ماهی ، برآورد سالانه زایدات تولیدی تا 10 هزار تن بوده است. اگر دور ریز ناشی از فرآوری به ازای هر کیلوگرم، 162 هزار ریال برآورد گردد، سالانه حدود 1620 میلیارد ریال دور ریخته می شود. یکی از روش های مناسب جهت بهره برداری از زایدات، تولید سیلاژ با استفاده از روش های شیمیایی و بیولوژیک می باشد. مطالعات انجام گرفته در پژوهشکده اکولوژی دریای خزر نشان داد که به ازای هر 5 تا 5/5  کیلوگرم زایدات، یک کیلوگرم بیوسیلاژ خشک تولید می شود. درصد پروتیین در بیوسیلاژ تولید شده (بیش از 60 %) از آرد ماهی (60-57 %) بیشتر بوده و قابلیت هضم آن (بیش از 89 %) نیز بیشتر از آرد ماهی (67/72%) می باشد. همچنین در بررسی پارامترهای میکروبی و شیمیایی مولد فساد، مشخص گردید که فاکتورهای مذکور در دامنه استاندارد قرار داشته است. قیمت نهایی بیوسیلاژ تولید شده با محاسبه قیمت مواد اولیه 200 هزار ریال بوده که قیمت آرد ماهی کیلکا، 1/75 برابر و قیمت آرد ماهی جنوب، 1/35 برابر بیوسیلاژ خواهد بود. با توجه به مطالعات فوق میتوان ادعا نمود که بیوسیلاژ تولیدشده تقریبا معادل (و حتی مطلوب تر) از سایر مواد مصرفی جهت تغذیه آبزیان بوده و می توان از این محصول، بعنوان منبع مناسب پروتیین جایگزین آرد ماهی، در فرمولاسیون جیره آبزیان استفاده نمود.

فرآورده خشک طعم دار ماهی کیلکا به شکل تنقلات غذایی مصرف می شود و در مقایسه با تنقلات موجود از ارزش غذایی بالاتری برخوردار می باشد. خشک کردن یکی از روش های تولید فرآورده آماده مصرف از ماهیان ریز اندام و ارزان قیمت است که در شرایط عادی به دلیل بو و طعم و مزه نامناسب استقبال چندانی از آن ها توسط مصرف کنندگان به عمل نمی آید. همچنین در این روش ترکیبات طعم دهنده طبیعی مانند سرکه خوراکی و سایر انواع طعم دهنده های گیاهی به کار می روند. خشک کردن به عنوان قدیمی ترین روش عمل آوری ماهی شناخته شده است، و روشی برای جلوگیری از فساد ماهی، ضرر و زیان اقتصادی و کاهش کیفیت بعد از جمود نعشی است. همچنین مزایایی مانند تولید محصول در زمان کوتاه، تهیه پروتیین ارزان، افزایش زمان ماندگاری و کیفیت ماهی، حمل و نقل آسان، قابل اجرا توسط صیادان، کاربرد در شرایط آب و هوایی مناسب و عمل آوری آسان را به همراه دارد. خشک کردن در برابر نور آفتاب روش رایج تهیه فرآورده خشک به شمار می رود، که معایبی را مانند صرف زمان، حمله حشرات، آلودگی ثانویه و کاهش ایمنی به دنبال دارد. همچنین در تمام طول سال قابل اجرا نیست. در مطالعه حاضر تهیه فرآورده خشک از مراحل متعددی شامل نمک سود کردن، طعم دار کردن، خشک کردن طی 24 ساعت در دمای 80 درجه سلسیوس و بسته بندی تشکیل شده است. این مقاله به بررسی فرآورده خشک تهیه شده به روش صنعتی از ماهی کیلکا، روش های خشک کردن و مشکلات ناشی از آن ها، اهمیت فرآورده خشک و دستورالعمل تهیه آن می پردازد.

امروزه آبزی پروری دریایی بخصوص آزاد ماهیان در محیط های محصور در نوار ساحلی دریاهای جهان افزایش یافته است. در راستای این فعالیت، موضوع پدیده فرار ماهیان از محیط های محصور متداول است. امکان تلاقی گری تولید مثلی بین جمعیت ماهیان پرورشی و بومی و تاثیر بر اکوسیستم طبیعی با پدیده فرار ماهیان پرورشی از محیط های محصور به طبیعت وجود دارد. از سوی دیگر این امر سبب افزایش رقابت بین جمعیت ماهیان مهاجم و ماهیان بومی می شود و حتی می تواند موجب تسهیل در انتشار عوامل پاتوژن به جمعیت ماهیان بومی شود. بدین ترتیب پدیده فرار، فشار زیادی را بر جمعیت های وحشی ماهیان وارد می کند. پدیده فرار ماهیان از نظر برنامه های بوم شناسی و اقتصادی اجتماعی اهمیت ویژه ای دارد. لذا لازم است که تا حد ممکن با تمهیداتی کاهش یابد. عوامل اصلی فرار ماهیان را می توان ناشی از سه عامل: ساختار نامناسب قفس، خطاهای عملیاتی ناشی از کارشناسان یا کارگران و عوامل زیستی دانست. تلفیق این عوامل هنگام طوفان های شدید می تواند موجب خسارات زیادی شود. استقرار تکنولوژی های نوین به میزان قابل توجهی از پدیده فرار ماهیان می کاهد. بعلاوه، شیوه های نوین مدیریتی در قالب ضوابط و مقررات ملی، شیوه چگونگی استقرار و عملیات پرورش ماهی به انضمام مکانیسم های تحقیق و توسعه و آموزش های مدیران و پرسنل قفس های دریایی می تواند در جلوگیری از این پدیده موثر واقع شود.

جهت ارزیابی عوامل موثر بر مدیریت مزارع تکثیر و پرورش ماهیان قزل آلای رنگین کمان در منطقه هراز طی چهار فصل در سال 1397، اطلاعات مربوط به وضعیت بهداشت و پرورش ده مزرعه واقع در حاشیه رودخانه هراز در پایان هر فصل بصورت پرسش نامه جمع آوری شد. بر اساس نتایج، تنها چهار دوره آموزشی طی یک سال در سابقه مدیر یا مسیول فنی وجود داشت و مدرک مدیران فنی مزارع لیسانس و بالاتر بود ولی تعداد آن ها از بهار تا زمستان کاهش داشت. همچنین توزیع کمی تعداد، مساحت و حجم استخرهای پرورش در هر مزرعه و میزان تولید نیز طی بهار تا زمستان روند نزولی داشت. تمام مزارع مورد بررسی در کنار استفاده از آب رودخانه، از آب چاه (زهکش رودخانه)، چشمه و آبشار استفاده می کردند. بیش از 50% از مزارع مورد بررسی انبار مناسب نگهداری مواد غذایی و دارویی داشتند. کلیه مزارع فاقد برنامه منظم نمونه برداری برای ارزیابی سلامت ماهیان بوده و واجد پیشینیه آلودگی طی دوره بررسی بودند. در یک نگاه کلی بیماری دهان قرمز در 70%، ساپرولگنیازیس در 60 - 30% و زخم های جلدی و خوردگی باله در 60 - 30% مزارع در فصول مختلف مشاهده شد. گل آلودگی مهم ترین معضل آب مزارع بود که در 50 - 100% مزارع در فصول مختلف وجود داشت. بیشترین تلفات ماهیان در دامنه سنی 5 - 20 ماهه و میزان تلفات براساس فصول به ترتیب در تابستان> پاییز> بهار> زمستان بود. همچنین بروز مسمومیت ناشی از بالا بودن میزان پراکساید و ازت فرار یکی از دیگر عوامل معرفی شده در تلفات بود. مهم ترین فعالیت های درمانی انجام شده ضد عفونی و درمان بعلاوه ضد عفونی بود. به نظر می رسد توجه به کیفیت آب و خوراک مصرفی و نیز داشتن یک برنامه منسجم کنترل بهداشتی بتواند کمک فراوانی به کاهش مخاطرات و خسارات اقتصادی ناشی از تلفات ماهیان در مزارع هراز بنماید.