نشریه ره توشه
پیاپی 11-12 (پاییز 1401)

اگر چه معنا و مفهوم برخی واژگان و موضوعاتی که به صورت روزمره در ادبیات گفتاری و نوشتاری ما کاربرد دارند، به صورت کلی و اجمالی برایمان روشن است؛ اما به معنای کامل و دقیق آن ها توجه نداریم؛ مانند واژه «جهاد». جهاد از ریشه «جهد» یا «جهد»، به هر گونه تلاشی گفته نمی شود؛ بلکه به تلاش همراه با سختی و مشقت اطلاق می گردد.[1]
این اصطلاح در قرآن نیز پرکاربرد است؛ به گونه ای که 41 بار در آیات مختلف کتاب الهی مطرح شده است؛ چنانکه در سوره مبارکه حج فرموده است: «و جاهدوا فی الله حق جهاده...؛ و در راه خدا جهاد کنید و حق جهادش را ادا نمایید». درباره این آیه شریفه، دو سوال اساسی مطرح است: معنای حق جهاد چیست؟ راه عمل به آن کدام است؟ در این نوشتار، به دو سوال فوق پاسخ می دهیم.
 

رخدادهای پس از رحلت رسول خدا (ص) و نوع نگاه طبقات مختلف جامعه مسلمانان آن دوره به موضوع خلافت، به یکی از کشمکش های بزرگ سیاسی تبدیل شد که آثارش همچنان تا به امروز ادامه یافته است. در آن زمان، میان طبقات گوناگون اجتماعی، روایت های مختلفی از امامت شکل گرفت تا زمینه را برای انتقال خلافت به دیگران مهیا شود. به دنبال این رخداد، فاطمه زهرا (س) به جنگ این روایت ها رفت و کوشید تا روایت برآمده از گفتار نبوی و بیت وحی را تثبیت کنند. آن حضرت در این باره از راهبردهای مختلفی بهره گرفت تا سرانجام توانست روایت خود را در سطح جامعه به عنوان گفتمان امامت در تاریخ ثبت نماید. گرچه نوع عملکرد دستگاه خلافت و سکوت و گاهی همراهی مهاجرین و انصار با حکومت، موجب نادیده گرفته شدن روایت حضرت زهرا (س) در میان غیر شیعیان شد؛ اما روایت ایشان از سقیفه هنوز هم در کتب تاریخی، حدیثی و اخلاقی دیده می شود. برای شناخت زمینه های شکل گیری سقیفه، بیش از هر چیز می بایست به زمانه شناسی پرداخت و جامعه عصر نبوی به ویژه سال های آخر حیات ایشان را یک بار دیگر بازکاوی کرد. در این میان قرآن در برخی سوره ها، به وضعیت اجتماعی مسلمانان در سال های آخر زندگی پیامبر (ص) اشاره های گویایی دارد. آنچه در ادامه می آید، تصویری است که قرآن از جامعه اسلامی در سال های آخر رسول خدا (ص) به دست می دهد.

دوره بسیار کوتاه عمر شریف حضرت زهرا (س) بعد از رحلت رسول گرامی اسلام (ص)، نقطه عطفی در تاریخ صدر اسلام به شمار می رود که برکات فراوانی از وجود مقدس این بانوی بزرگ بر امت اسلام افاضه شده است. شاخص ترین این آثار، پدید آمدن کتاب ارزشمند «مصحف حضرت فاطمه (س)» است که افزون بر زمینه سازی تحمل بر مصایب و صبر و استقامت آن گرامی در حمایت از جانشین رسول مکرم اسلام (ص)، یک رخداد مهم غیبی است و از شخصیتی همانند حضرت صدیقه طاهره (س)، بانوی بانوان جهان و پاره ای از روح پیامبر (ص) پدید می آید. امام خمینی; درباره این مجموعه مهم که از افتخارات مکتب شیعه به شمار می آید، فرموده است: «ما مفتخریم که ‏... صحیفه فاطمیه [1] که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است، از ماست».[2] در این فرصت، در مورد این اثر علمی و فرهنگی و شبهات مطرح درباره آن، در دو بخش سخن خواهیم گفت.   [1]. منظور از کلمه صحیفه فاطمیه، همان مصحف فاطمه (س) است. [2]. سید روح الله موسوی خمینی، وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی;، ص 7.

در رابطه با شخصیت نگین جهان و جنان حضرت فاطمه (س)، پژوهش های مختلفی با رویکردهای تاریخی، حدیثی، کلامی و قرآنی از سوی محققان صورت گرفته است. در آیات متعددی از قرآن، به حضرت فاطمه (س) اشاره شده است. درباره شمارگان آیات مربوط به حضرت فاطمه (س)، نظرات متفاوتی ارایه شده است.گاهی از 60 آیه در 41 سوره قرآن،[1] و گاهی از 135 آیه در 67 سوره نام برده اند.[2] عبدالحسین بن محمد علی خوشنویس اصفهانی، در کتاب خود 10 آیه قرآن را درباره حضرت فاطمه (س) مورد بحث قرار داده است.[3] ابوالفضل واصف نیز در کتاب فاطمه زهرا (س) از نظر آیات قرآن، 30 آیه را منطبق با شان حضرت فاطمه (س) می داند که بر آن حضرت تاویل یا تطبیق شده اند. [4] کم یا زیاد بودن تعداد آیات مربوط به حضرت فاطمه (س) به خاطر نوع انتخاب و گزینش نویسندگان است. گاهی شان نزول آیات مربوط به ایشان بوده و گاهی تاویل و بطن آیه مربوط به حضرت فاطمه (س) است و گاهی نیز آیه به ایشان تفسیر شده یا حضرت فاطمه (س) از مصادیق آن شمرده و به اصطلاح تطبیق شده است. بعضی از آیات تنها بر شخصیت حضرت زهرا (س) دلالت دارد.  از آنجا که بررسی همه آیات از حوصله این نوشتار خارج است، به مهم ترین آن ها که در کتب اهل سنت نیز بیان شده است، می پردازیم.   [1]. محمدعلی حلو، ما نزل من القرآن فی شان فاطمه الزهرا (س). [2]. علی حیدر موید، فضایل فاطمه الزهرا (س) فی الذکر الحکیم . [3]. عبدالحسین قدسی خوشنویس و سیدجواد میرشفیعی، سیمای حضرت فاطمه (س) در قرآن کریم. [4] محمد واصف، فاطمه زهرا (س) از نظر آیات قرآن .

خطبه فدک، سخنرانی حضرت فاطمه زهرا (س) است که ایشان پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و غصب خلافت امام علی(ع)، در مسجد مدینه ایراد فرمود. هدف حضرت زهرا (س) از ایراد این خطبه باز پس گرفتن «فدک» هدیه و ارث پیامبر (ص) به ایشان بود، حضرت در خطبه فدک به تبیین بسیاری از حقایق و معارف ناب الهی پرداخت. این نوشتار به شرح فرازهایی از خطبه فدکیه[1]حضرت زهرا (س) می پردازد. موضوع این فرازها بیان فلسفه عبادات و اوامر و نواهی خداوند در دین مبین اسلام است.   [1]. این خطبه به خطبه فدکیه مشهور است و با قدری اختلاف در منابع متعدد شیعه و اهل سنت مانند «کتاب من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق، (ج 3، ص 568) «علل الشرایع» (ج 1، ص 248)؛ «السقیفه و فدک عبدالعزیز» جوهری (ص 139)، «بلاغات النساء» ابن طیفور (ص 28) و «دلایل الامامه» طبری (ص 113) آمده است که ما متن دلایل الامامه را انتخاب کرده ایم.

برای شناخت شخصیت ها، روش و راه های متعدد وجود دارد. یکی از این روش ها، شناخت ابعاد یک شخصیت از منظر شخصیتی الهی است. بر این اساس شناخت فاطمه زهرا (س) از منظر رسول اعظم (ص)، یکی از بهترین گزینه ها برای شناخت ایشان است. بی تردید فاطمه زهرا (س) در نزد پیامبر (ص)، جایگاه سترگ و خاص دارد و این امر در رفتار و گفتار با واژگانی همچون «ام ابیها»، «نور چشم» و «پاره تن من» نمود پیدا نموده است. برای مثال رسول خدا (ص) در سخنی بزرگ بانوی دو عالم را این گونه معرفی کرده است: «و اما ابنتی‏ فاطمه فإنها سیده نساء العالمین‏ من‏ الاولین‏ و الآخرین و هی بضعه منی و هی نور عینی و هی ثمره فوادی و هی روحی التی بین جنبی و هی الحوراء الإنسیه ؛[1] دخترم فاطمه، سرور زنان جهان از آغاز تا پایان است. او پاره ای از تنم، نور چشمم، میوه دلم، روح و جانم و حوریه ای به صورت انسان است».  امام خمینی; درباره شخصیت آن بانوی بزرگوار می فرماید:تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است، در فاطمه زهرا(س) جلوه کرده بود. یک زن معمولی نبوده است. یک زن روحانی، یک زن ملکوتی، یک انسان به تمام معنا انسان، تمام نسخه انسانیت، تمام حقیقت زن، تمام حقیقت انسان... او موجود ملکوتی است که در عالم به صورت انسان ظاهر شده است؛ بلکه موجود الهی جبروتی در صورت یک زن ظاهر شده است... .[2] عالم صدف است و فاطمه گوهر اوست   گیتی عرض است و این گوهر جوهر اوست در قدر و شرفش همین بس که ز خلق   احمد پدر است  و مرتضی شوهر اوست [3] در این مقاله برخی عبارت های خاصی که در گفتار رسول خدا (ص) درباره حضرت زهرا (س) به کار رفته است و نیز برخی رفتارهای شاخص رسول خدا (ص) با آن حضرت، مورد بررسی قرار می گیرد.   [1]. محمد بن علی صدوق، الامالی، ص 113. [2]. سید روح الله موسوی خمینی، صحیفه امام، ج 7، ص 337. [3]. احمد زمانی، فاطمه(س) چشمه جوشان هستی، ص 161.

واژه «وصیت» در آیات قرآنی و روایات اهل بیت: در دو معنا به کار رفته است. معنای اول در معنای اخلاقی که به معنای سفارش و موعظه است؛ مانند این آیه شریفه که می فرماید: «و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون؛[1] این راه مستقیم من است، از آن پیروی کنید و از راه های پراکنده (و انحرافی) پیروی نکنید که شما را از طریق حق دور می کند. این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می کند شاید پرهیزگاری پیشه کنید». در معنای دوم، معنای فقهی است که عبارت است از سفارش فردی به وصی خودش برای رسیدگی به اموال و کارهای باقی مانده بعد از مرگ.[2] به عبارتی، وصیت آن است که انسان سفارش کند بعد از مرگش کارهایی را انجام دهند؛ مانند وصیت هایی که برای کفن و دفن و مراسم دیگر می کنند یا بگوید بعد از مرگش چیزی از اموال او، ملک کسی باشد یا برای اولاد او قیم و سرپرستی معین کند. وصیت (به معنای فقهی) مستحب است و گاهی واجب می شود؛ برای مثال شخصی که حق الله یا حق الناس بر ذمه اش است و فرصت نکرده است تا آن را ادا کند یا عبادات واجبی مانند حج، روزه و نماز از او فوت شده است، باید وصیت کند تا بعد از وفاتش آن دین و حقوق را ادا کنند.[3] قرآن کریم می ‎فرماید: «کتب علیکم إذاحضر احدکم الموت إن ترک خیرا الوصیه للوالدین والاقربین بالمعروف حقا علی المتقین؛[4] بر شما مقرر شده است که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالی بر جای گذارد؛ برای پدر و مادر و خویشاوندان [خود] به طور پسندیده وصیت کند. [این کار] حقی است بر پرهیزگاران». در این نوشتار که سخن از وصیت نامه الهی سیاسی حضرت فاطمه (س) است، [5] افزون بر وصیت مصطلح و فقهی، وصیت به معنای اخلاقی یعنی سفارش و موعظه نیز دنبال می شود.   [1]. انعام: 153. [2]. سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 319، ذیل آیه 180 سوره بقره. [3]. ر.ک: رساله عملیه مراجع تقلید، مسایل مربوط به وصیت . [4]. بقره: 280. [5]. درباره وصیت نامه حضرت زهرا (س) مقاله دیگری با عنوان «وصایای حضرت فاطمه (س)» از آقای رجبعلی زمانی در مجله فرهنگ کوثر شماره 69، قبلا منتشر شده است که از جهت حجم و تنوع منابع و... با این مقاله تفاوت دارد.

یکی از نیازهای حقیقی در زمینه های تربیتی، دینی، اخلاقی و فرهنگی، مسیله حجاب است. هر چه الگوهای حجاب از مرتبه بالاتر و برتری برخوردار باشند، تاثیرپذیری افراد جامعه در دینداری و معنویت بیشتر خواهد بود  و به تبع آن، رشد و تعالی جامعه نیز بیشتر خواهد بود. اسلام به عنوان آیین جامع و کامل ، در حمایت از شخصیت انسانی و معنوی زن و برای حفظ عفت عمومی، دستورهای حکیمانه ای مبتنی بر لزوم رعایت عفت و حیا در ابعاد گوناگون صادر کرده است. «اسلام به مسیله عفاف زن اهمیت می دهد. البته عفاف مرد هم مهم است. عفاف مخصوص زنان نیست، مردان هم باید عفیف باشند؛ منتها چون در جامعه مرد به خاطر قدرت جسمانی و برتری جسمانی، می تواند به زن ظلم کند و برخلاف تمایل زن رفتار نماید، روی عفت زن بیشتر تکیه و احتیاط شده است».[1] متاسفانه امروزه در جامعه اسلامی، عده ای هر چند ناچیز در صدد مخدوش کردن جایگاه حجاب و حیا در جامعه هستند. این عده تحت تاثیر تمایلات پست حیوانی و شهوانی و نیز القایات دشمنان بیرونی انقلاب اسلامی، می کوشند نقشه های شوم دشمنان قسم خورده ما را در جامعه پیاده کنند و بی حجابی را امری طبیعی جلوه دهند. اگر چه این افراد راه به جایی نخواهند برد، اما با برنامه و تدبیر لازم باید به تبیین این ارزش اصیل اسلامی پرداخت و دختران و زنان مسلمان به رعایت این شعار اسلامی تشویق کرد تا بدین وسیله نقشه کسانی را که به دنبال پیاده سازی نقشه های دشمنان هستند، نقش بر آب شود. برای تبیین اهمیت و ارزش حجاب و عفاب ضروری است که به معرفی الگوهای کامل بپردازیم؛ زیرا  زبان الگو، زبان عمل است و تاثیری که بر افراد می گذارد، بسیار عمیق تر و ماندنی تر از گفتار است. از همین روست که ادیان الهی و مکاتب بشری همواره کوشیده اند الگویی از نوع خود انسان را ارایه دهند؛ زیرا به نقش ماندگار الگو در آبادانی و یا بالعکس ویرانی جوامع به خوبی واقفند. حضرت زهرا (س)، مظهر کمالات الهی و برترین اسوه انسان ها به ویژه زنان است. در این نوشتار، سیره رفتاری حضرت زهرا (س) در رعایت حجاب و عفاف به عنوان برترین الگوی زنان مسلمان مورد بررسی قرار می گیرد.

هر انسانی چه در ارتباط با خود و چه در ارتباطات میان فردی و گروهی، دارای وظایفی است که باید آن وظایف را به درستی بشناسد و خود را در عمل به آن ها ملزم بداند. از این رو انسان هایی که در پی شناخت وظایف خود نیستند، از سوی جامعه هایی که در آن زندگی می کنند؛ مورد توبیخ قرار می گیرند. پیروی از دین مانند هر مکتبی، وظایفی را بر دوش انسان می گذارد. از همین رو هر فرد مسلمان و جامعه ای که اسلام را به عنوان دین خود برگزیده اند، غیر از وظایفی که عقل به آن حکم می کند، وظایف دیگری نیز دارند که این وظایف با مراجعه به متون دینی اعم از قرآن کریم و متون حدیثی به دست می آید. این نوشتار به دنبال بیان وظایف مسلمانان از نگاه حضرت زهرا (س) است که می توان آن را در خطبه فدکیه [1] و دیگر احادیثی که از ایشان به دست رسیده است، استخراج کرد. هدف از شناخت این وظایف در گام اول و عمل به آن ها در گام بعدی، جلوگیری از انحرافاتی است که ممکن است در جامعه اسلامی رخ دهد و آن فرد و جامعه را از مسیر هدایت دور کند. بر همین اساس، در این نوشتار به برخی از وظایفی که از احادیث حضرت زهرا (س) استخراج شده است، پرداخته می شود.   [1]. خطبه فدکیه، یکی از متون حدیثی به جای مانده از حضرت فاطمه (س) است. این متن حدیثی، مربوط به خطبه ای است که حضرت در مسجدالنبی (ص) و در میان انصار درباره ماجرای غصب خلافت بیان داشت. علامه مجلسی در کتاب گرانسنگ بحارالانوار، خطبه فدکیه را از جمله خطبه های مشهوری می داند که  در کتاب های حدیثی و با سندهای گوناگون نقل شده است. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 29، ص 215.

یکی از ابعاد مهم دفاع مقدس ملت ایران در برابر 8 سال تجاوز ناجوانمردانه رژیم بعث عراق، روح تعبد و بندگی و معنویت خاص رزمندگان است که اگر چه درباره آن مطالب زیادی به میان آمده است، اما آن گونه که باید ماهیت و حقیقت آن موشکافی و تبیین نشده است. در این راستا یکی از موارد قابل توجه، انس و الفت رزمندگان با قرآن کریم و اهل بیت عصمت و طهارت: به ویژه حضرت زهرا (س) است. حضرت فاطمه زهرا (س)، الگویی نمونه و ممتاز در صفات و فضایل اخلاقی برای همه مسلمانان است. تاثیر سیره آن حضرت و چگونگی شهادت شان بر ماهیت دفاع مقدس، نیازمند تحلیل و تبیین هر چه بیشتر است. رزمندگان اسلام همواره در جبهه های نبرد با یاد حضرت زهرا (س) مبارزه کرده، از او کمک طلبیده و با عشق به آن حضرت به شهادت رسیده اند. اگر چه توسل به ایمه اطهار: به ویژه حضرت زهرا (س)، امام حسین (ع) و امام عصر (عج) فصل های جداگانه ای می طلبد تا مطالب آن را از عمق خاطرات رزمندگان استخراج کنیم، اما در این مجال حکایت های عجیبی از توسل رزمندگان به حضرت زهرا (س) و میزان تاثیرپذیری جنگ از سیره آن حضرت به چشم می خورد که در ایام فاطمیه و شهادت حضرت زهرا (س) شایسته است به قدر بضاعت اندک این نوشتار به گوشه هایی از آن پرداخته شود.

مراسم فرهنگی آیینی فاطمیه، به منظور الگوسازی از آن حضرت به عنوان زن نمونه مسلمان برگزار می شود. از نظر پیروان اهل بیت:، جنبه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی حضرت فاطمه (س) در ایام فاطمیه مورد تاکید قرار می گیرد تا سخنرانان و مداحان با توجه به ابعاد زیستی ایشان بتوانند، نماد زن چند بعدی مسلمان را به جامعه مسلمان معرفی کنند. در برابر این هدف از برگزاری فاطمیه، دشمنان اسلام می کوشند با توان رسانه ای، هزینه های گسترده مالی، ابزارهای تبلیغاتی و نیروهای نفوذی خود در جوامع اسلامی تصویری دگرگون شده از این مراسم به نمایش بگذارند و آن را زمینه جدایی اسلامی میان مذاهب قرار دهند. این در حالی است که از نظر شیعیان این مراسم فقط یادکردی از دختر رسول خدا (ص) به عنوان نمونه زن موفق مسلمان است. از سوی دیگر پیوند برادری میان شیعیان و اهل سنت هم ریشه در دینداری و اعتقاد به امت واحده اسلامی دارد و این پیوند در مناطق مشترک شیعی و سنی، معمولا با پیوند خویشاوندی میان شیعه و اهل سنت نیز گره خورده است و دشمن از یکپارچه شدن امت رسول الله (ص) ناخرسند است.