فصلنامه مطالعات طراحی شهری و پژوهش های شهری
سال پنجم شماره 3 (پاییز 1401)

آلودگی محیط زیست از مسایل قرن حاضر محسوب میشود. تلاش به منظور حل این مسایل، متخصصین شهری را با مفاهیم تازه ای نظیر : بررسی میزان آلاینده ها ، مدل سازی های خرد و کلان اقلیمی روبرو کرده است. با توجه به هزینه های کلانی که برای احداث یک شهر جدید صرف میشود بهتر است قبل از اجرای هر طرحی ، تمام جوانب و مشکلات احتمالی که بعدها ممکن است شهر جدید با آن روبرو شود پیش بینی سپس درصدد حل آن برآمد. هدف این پژوهش، بررسی نحوه پراکنش آلاینده ها ، انتشار آنها و مدلسازی در هوای شهر جدید شهریار تبریز بود. برای این منظور از GIS و AERMOD و IVE مدل بین المللی انتشار از وسایل نقلیه استفاده شد. بررسی کیفیت هوا در محدوده مطالعاتی مورد نظر نشان داد مدل انتشار AERMOD یک مدل مناسب برای تعیین متوسط غلظت ساعتی و سالانه آلاینده های مورد مطالعه منابع انتشار نقطهای خطی میباشد و صحت سنجی نتایج مدل برای 5 آلاینده این امر را تصدیق کرد. با توجه به این که شبیه سازی و تحلیل پراکنش آلاینده ها مکان محور بوده، در ارتباط با شهر جدید شهریار خروجیها را میتوان در دو مقیاس شهر و محدوده 10 کیلومتری آن تحلیل کرد. نتایج مطالعه نشان داد که میزان حداکثر غلظت سالانه آلاینده ها شامل: کربن مونوکسید، ازن، دی اکسید نیتروژن، گوگرد دی اکسید و ذرات معلق به ترتیب 7/93 ،8/75 ،12/1 ،2/64 و 5/11 است. نتایج حاکی از آن است که در مقیاس شهر با توجه به باد غالب محدوده، تمرکز آلاینده ها در مرکز بوده با رنگ قرمز و در بخش شمال شرقی و جنوب غربی از تمرکز کمتری رنگ نارنجی برخوردار است و در محدوده 10 کیلومتری در جنوب غربی با وجود توپوگرافی و رشته کوه ها، باد غالب آلاینده ها را به بخش شمالی سوق دهد.

بر خالف اندیشه های رایج در خصوص نو ظهور بودن حقوق شهروندی، به نظر میرسد این مبحث با ظهور اسلام ایجاد شده و بخشی از مبانی نظری اسلامی را در بر گرفته است. بنابراین هدف این پژوهش بازخوانی اسلامی-ایرانی از تحقق حقوق شهروندی در شهرهای سنتی بیان میگردد. برای دستیابی به این هدف، در مرحله اول با استفاده از روش تحلیل محتوا، دیدگاه اسالم در باب حقوق شهروندی و راهکارهای احقاق آن بررسی شده و در مرحله دوم با بکارگیری روش استدلال منطقی طریقه ترجمان کالبد آن معرفی میشود. در گام سوم، مبانی نظری تحقیق در شهر یزد با رویکرد مفهوم به مصداق مورد بازخوانی قرار میگیرد. بنابر یافته های تحقیق مشخص شد که حق حیات، امنیت و رفاه و آسایش  استخراج شده از آیات قرآن اهم حقوق اسلامی شهروندان هستند. راهبردهای کالبدی این مفاهیم نیز توجه به عدالت، انسجام بین کالبد و محتوا، سیر از کثرت به وحدت و سیر از ظاهر به باطن است که با راهکارهای مختلفی مانند درون- گرایی، مرکزگرایی، محوربندی فضا، سلسله مراتب، سامان بندی حرکت تجلی پیدا میکنند، این مفاهیم و ترجمان کالبدی آن در شهر یزد بررسی و مشخص شد ساختار آن شهر به صورت نسبی حقوق شهروندان از منظر اسلام را پاس میدارد.

با توجه به وضعیت بافت های فرسوده می توان از طریق روش تعدیل مجدد زمین LR به تغییر چیدمان قطعات، احداث معابر و فراهم آوری خدمات عمومی اقدام نمود. این روش با مشارکت شهروندان در فرآیند تحقق طرح، سعی در حفظ ارزش های اجتماعی و توسعه محلی بافت دارد. از آنجایی که سرمایه اجتماعی مهمترین عنصر تحقق پذیری برنامه ریزی محله-مبنا می باشد، هدف از پژوهش؛ واکاوی تاثیر سرمایه اجتماعی بر تحقق پذیری برنامه ریزی محله-مبنا با استفاده از روش LR می باشد. بطوریکه بعد از برنامه ریزی کاربری زمین و محاسبه قطعات تعدیل شده، حجم نمونه بطور تصادفی و طبق فرمول کوکران، 218 مالک از قطعات تعدیل شده تعیین شده است و سپس از طریق پرسشنامه نظرسنجی شده و ضریب همبستگی معیارهای تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد مولفه های تمایل به برنامه ریزی محله محور از طریق روش LR با زیر معیارهای سرمایه اجتماعی از جمله همبستگی اجتماعی؛ دلبستگی به مکان و آگاهی و اعتماد ساکنین در اجرای روش تعدیل مجدد زمین ارتباط معنادار و مثبت دارد. بطوریکه ضریب همبستگی پیرسون آنها به ترتیب 0/603؛ 0/0685 ؛ 0/238 در سطح 84 درصد معنادار است. این بدین معنی است که با افزایش سرمایه اجتماعی تمایل به برنامه ریزی محله مبنا از طریق روش مذکور بین ساکنین افزایش می یابد. با توجه به ضریب آلفای کرونباخ جهت سنجش ضریب پایایی آزمون، که 0/84 برآورد شده است؛ برنامه ریزی محله مبنا در محالتی با ویژگی مشابه با محله ابیوردی موقعیت مناسب، بدقوارگی قطعات، کمبود خدمات عمومی و فضای سبز، همبستگی بالا ساکنین، با استفاده از روش LR امکان پذیر می باشد.

در سالهای اخیر باتوجه به وقوع مشکلات و مسایل ناشی از بحرانهای طبیعی و غیر طبیعی و مخصوصا با انتشار ویروس کووید-10 در سراسر کره زمین، مطالعه درباره ی مفاهیم تابآوری در مقیاس های شهری و منطقه ای توجه ویژه ای را به خود جلب کرده است. در راستای همین موضوع در این پژوهش، عوامل موثر که موجب اخلال زندگی عادی در زمان وقوع بحران ها با اولویت بخشی بحرانهای همه گیر  کووید-19  بررسی شده است و میزان تاثیر این عوامل بر شهر ارومیه ارزیابی گردد است تا میزان تاب آوری شهر ارومیه در مواجهه با ویروس کووید-19 مشخص شود. در پژوهش حاضر در تبیین ادبیات موضوع از مطالعات کتابخانه ای و برای جمع آوری اطالعات باتوجه به ماهیت تحقیق از روش های اسنادی استفاده شده است و باتوجه به ارایه راهبردها افق طرح به صورت طولی و برای یک مقطع خاص نمیباشد و تحقیق حالت کمی دارد و به پیش بینی و تبیین زمان حال و آینده از نوع ماهیت کاربردی برای مورد مطالعه ی شهر ارومیه میباشد. با مشخص کردن میزان تاب آوری شهر ارومیه و نمایان شدن نقاط قوت و ضعف در زمان انتشار ویروس کووید-19 میتوان به صورت اصولی و در راستای تقویت نقاط قوت، مقابله و خنثی سازی نقاط ضعف به ارایه راهبردها پرداخته شود. برای ارزیابی میزان تاب آوری معیارها در 4 بعد اصلی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی تقسیم شده اند و با استفاده از روش مجموع میانگین انحراف از حد بهینه شاخصها، امتیاز هر معیار با حد بهینه و امتیاز هر بعد محاسبه گردیده است و در نهایت امتیاز تابآوری کلی شهر ارومیه با امتیاز 2/692 در محدوده مستعد بحران قرار گردیده است.

فضاهای شهری از دیرباز بستر تعاملات اجتماعی مردم بوده اند. رفتارهای مختلفی در فضای شهری شکل میگیرد که ویژگی های فیزیکی فضا مانند کالبد و همچنین ویژگیهای کیفی فضا بعد معنایی فضای شهری در شکل گیری این فعالیتها تاثیرگذار می باشند. عدم توجه به مسایل رفتاری و انسانی در طراحی فضای شهری خیابان گوهردشت آزادی کرج به عنوان دغدغه ی اصلی این پژوهش مطرح میباشد. پژوهشگران در این مقاله در جستجوی بررسی نقش الگوهای رفتاری در محیط است. این پژوهش از نظر هدف و تحلیل در زمره پژوهش های کاربردی است و از نظر نحوه گردآوری اطالعات در زمره تحقیقات توصیفی- تحلیلی و پیمایشی است. متغیرهای پژوهش شامل عوامل کالبدی، عملکردی و زیست محیطی است. به منظور گردآوری اطالعات در بخشهای نظری فضای شهری و الگوهای رفتاری از مطالعات کتابخانه ای و مراجعه به وبسایت های معتبر، استفاده از مقالات مرتبط بهره برده شده است و به منظور شناخت و بررسی محدوده مورد مطالعه با مراجعه به سازمانها و ادارات مربوطه نقشه های GIS ایی و اطالعات موردنیاز جمع آوری شده است و در نهایت به منظور شناخت دقیق و هدفمند محدوده مورد مطالعه و همینطور پاسخگویی به سوالات و فرضیات پژوهش از روش های میدانی، تهیه پرسشنامه و مشاهده مستقیم استفاده شده است. تعداد پرسشنامه استخراج شده در این مقاله براساس فرمول کوکران برابر با 193 مورد میباشد که روش نمونه گیری به دلیل بخشهای مجزایی همچون ساکنین، استفاده کنندگان، مغازهداران و... به صورت نمونه گیری طبقه ای انجام میگیرد. به طور کلی وضعیت تحلیل پرسشنامه ها نشان میدهد که میانگین کلی از ترکیب شاخصهای عملکردی، کالبدی، محیطزیست برابر با 37/3 درصد است که نشان دهنده شرایط نامناسب و ضعیف شاخصهای موردمطالعه در محدوده مطالعاتی است. همینطور شاخص های عملکردی با میزان رضایت 40/77 درصد، شاخصهای کالبدی با میزان رضایت 38/7 درصد و شاخصهای محیط زیست با میزان رضایت 37/8 درصد شرایط نامناسبی از نظر کیفیت طراحی و اصول و معیارهای طراحی دارند.

خانه های مسکونی چند نسلی که رکن اصلی آن انعطاف پذیری در کالبد و عملکرد بنا است، روشی برای ساخت مسکن از پیش برنامه ریزی شده یا به عبارتی خانهای برای آینده میباشد. انعطاف پذیری واحد مسکونی درصدد حفظ رضایت ساکنین و افزایش کیفیت زندگی افراد خانه در بازه های زمانی مختلف میباشد. در همین راستا با افزایش رضایتمندی ساکنین از محل زندگی خود، کیفیت و کمیت های مورد نیاز محیطی افزایش یافته و بستری مناسبتر برای خانواده به عنوان مهمترین واحد اجتماعی ایجاد میشود و همچنین رسیدن به کیفیت مناسب خانهای برای زندگی، نه خانه ای صرفا به عنوان سرپناه توجه ویژهای نسبت به سایر روش های ساخت مسکن دارد. تحقیق حاضر به دنبال شناسایی میزان انعطاف پذیری معماری مسکن میباشد. شیوه تحقیق در این مقاله پیمایشی و روش استدلال استقرایی است و با مرور متون و منابع مکتوب و نیز بررسی نمونه های موجود سعی بر آن است تا به نتایجی مطلوب و قابل استناد برای ارزیابی انعطاف پذیری دست یافت، سپس با هدف توجه به نیاز و خواست متفاوت و متغیر استفاده کنندگان از این فضاها در جهت ارایه طرح، پالن و همسو با نیاز کاربر به یک سری معیار در طراحی انعطافپذیر رسید. این پژوهش کاربردی با روش توصیفی- تحلیلی ضمن تاکید بر فاکتور مشارکت مردمی و با مطالعات میدانی با هدف ارایه ی الگوی مفهومی و عملیاتی طراحی مسکن در شهر شکل گرفته است. ابتدا مبانی تیوریک و نظری معماری انعطاف پذیر بررسی شده است، شاخصها تعیین گردیده، سپس در مرحله بعد مسایل عینی و کاربردی لحاظ شد و در نهایت پس از اخذ نتایج و بررسی سوالات تحقیق، با استفاده از نرم افزارهای طراحی در معماری فضاهای معماری انعطاف پذیر پیشنهاد گردیده است. به صورتی که بتوان آن را عملیاتی نمود. نتایج تحقیق نشان میدهد که در سالهای اخیر با توجه به بالا رفتن ارزش زمین توجه به معماری انعطافپذیر افزایش یافته اما در حال حاضر فاصله زیادی تا شرایط مطلوب وجود دارد.

ساختن زمانی میتواند در هویت ملی و فرهنگی یک جامعه نقش بسزایی ایفا کند، که در کنار برآورده کردن نیازهای کاربردی در احساس و باورهای اهالی یک شهر و یک ملت تاثیرات هویتی، شناختی و معنوی ایجاد کند. تاثیراتی که در گذر زمان قویتر و پررنگتر شوند و ارزش های اثر را نه تنها در گذر زمان پنهان نسازد بلکه بتواند شهروندان را از گذشته تا حال مخاطب خود قرار دهد. یکی از معانی مهم در ارتقاء کیفیت محیط های انسانی، حس تعلق به مکان میباشد. که عامل مهمی در شکلگیری پایه های ارتباطی شهروندان در شهر میباشد، موزه هنرهای معاصر، در مقیاس یک بنای فرهنگی که در عرصه هنری، مخاطبین ویژه دارد، و در دهه 50 شمسی معرف هنر و هویت هنرمندان ایرانی و غربی بوده است مورد مطالعه قرار گرفته است. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی، و کتابخانه ای انجام شده است. در بررسی کیفیت فضایی این بنا میتوان نتیجه گرفت که معمار توانسته از طریق ایجاد پلی بین هویت و معماری گذشته ی اصیل ایرانی با جامعه رو به رشد و نوگرا، خالق هویتی ماندگار برای شهر تهران باشد، توجه معمار به درک محیطی و احساس انسان در برخورد با مکان، منجر به ایجاد فضایی با کیفیت حس تعلق به مکان گردیده است.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی و اولوی تبندی عوامل موثر بر امنیت در 21 بوستان بزرگ مشهد انجام پذیرفت روش تحقیق حاضر توصیفی تحلیلی است و بر اساس هدف از نوع کاربردی توسعه ای میباشد. ابزار جمع اوری داده ها مطالعات کتابخانه ای و مصاحبه استفاده شده .جامعه آماری بخش کتابخانه ای از موتور جستجوی Scholar Google و مجلات Emerald، Wiley ،Springer،Direct Science و بخش مصاحبه ناظرین عالی فضای سبز مناطق 13 گانه مشهد بوده است. برای تحلیل همبستگی از نرم افزار spss استفاده شده است. نتایج بدست آمده 30 عامل موثر بر امنیت در بوستانهای شهری را نشان داد. پس از بررسی عوامل شناسایی شده در بوستانها مشخص گردید عوامل گروهگرایی، کنترل ورودی و خروجی، حمایت از فعالیتهای انتفاعی و المانهای اطلاعاتی در سطح متوسط بوده همچنین دسترسی به کمک ضعیف میباشد. همچنین مشخص گردید به لحاظ امنیت بوستان های رجاء، نصرت، ارم و طرق در رتبه آخر قرار گرفتند. همچنین یافته ها نشان داد رابطه منفی و معناداری بین وضعیت مطلوب عوامل وضعیت روشنایی، کنترل ورودی و خروجی، شهرت فضا، مدیریت ونگهداری، گروه گرایی و تعاملات اجتماعی، پوشش گیاهی وطراحی کاشت، فرم فضا  مکانهای خلوت  با انجام بزه در بوستانها وجود دارد.

آزمایشگاه زنده شهری پایگاهی برای هدایت شهر بصورت مشارکتی از طریق روش های نوین، خلق نوآوری و توسعه فناوری است که توجیه پذیری پروژه های شهری و ارزیابی تاثیرات آنها را در دستور کار خود قرار داده است. برای پیشبرد اهداف آزمایشگاه زنده شهری در قدم اول اطلاع از رویکردهای نوین و اجرای راهبردهای تعاملی باید مد نظر قرار گیرد و سپس آسیب شناسی فرایند ها و سامانه های موجود تا به ایجاد محیطی برای خلق راه حلهای عملی و پیشرفت شهر اقدام نماییم. این مهم مشارکت دستگاه های دولتی و جوامع محلی را می طلبد. با توجه به ضرورت گذار از مدیریت شهری از بالا به پایین به حکم روایی شهری ، سرعت عمل، همگام بودن با تحوالت و تاکید بر نواوری مکانمند اهمیت دارد. بدین صورت میتوان جایگاه شهر را حفظ کرد و ارتقاء داد و تجارب و آموخته های خود را با شهرهای دیگر در میان گذاشت. گذار پایدار شهری فرایندی است که شهر پایدار را فراتر از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فنی مورد بررسی قرار داده و برای رسیدن به آن، تغییر بنیادی سیستم های شهری را از طریق گشایش نظام ناپایدار فعلی و حمایت از تکنیک های نوظهور و فناوری های پایدار مد نظر دارد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که آزمایشگاه زنده شهری در هر مرحله از این فرایند به ویژه تعامل ذینفعان مفید است. یکی از اقدامات الزم برای گذار شهری، ایجاد یک محیط نواوری و آزمایش در شهر است. چنین فضایی با جذب استعداد های محلی، دخیل کردن و امکان سنجی ایده های شهروندی را تسهیل کرده و به تحقیق و توسعه راهبردهای نواورانه قبل از اجرای بلند مدت آن میانجامد. آزمایشگاه زنده شهری با خلق مشارکت و آگاهی اجتماعی در محیط شهر میتواند به ایجاد مشاغل پایدار، اقتصاد دانش بنیان و راهحل های عملی برای مشکلات شهر کمک کند.

افزایش جمعیت شهرها و شهر نشینی که مسلما توسعه شهرها را به دنبال خواهند داشت، نیازمند داشتن برنامه ریزی و مدیریت کارآمد می باشد که آن هم مستلزم توسعه پایدار شهری است. برای برون رفت از نظام متمرکز و حرکت کردن به سمت و سوی نظام غیر متمرکز و مقابله با چالش های پیش رو در نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری باید ساختار شهری به منظور گذر از آن و تحول به توسعه پایدار شهری روی آورد که برای رسیدن به توسعه پایدار شهری و تحقق شهر مطلوب و خوب، تدوین سیاست هایی جهت حصول به شهرهای پایدار امری بیش از بیش ضروری است. روش تحقیق به صورت توصیفی و تحلیلی انجام پذیرفته و همچنین با شیوه استایلی، به منابع و متون معتبر کتابخانه ای، استنادی و شبکه جهانی اینترنت نیز ارجاع شده است و با تاکید بر جنبه کاربردی آن، سعی در ارایه الگوی مناسب در دستیابی به توسعه پایدار شهری مطلوب و خوب با به کارگیری ضوابط و مقررات شهرسازی در شهرستان خوی دارد. توسعه پایدار شهری با در نظر گرفتن ضوابط و مقررات شهرسازی با مدیریت شهری نقش مهمی در موفقیت برنامه ها و طرح های توسعه شهری و همچنین آسایش فردی و رفاه بر اساس نیاز جمعیتی، مسکن و شهر مطلوب و خوب، کاربری زمین، تفریح، فرهنگ، اقتصاد و... را برعهده دارد.