مجله پژوهش های مرمت و معماری ایرانی و اسلامی
پیاپی 16 (پاییز و زمستان 1402)

عدم هماهنگی در نمای بناهای مسکونی، باعث از بین رفتن فرهنگ در دوره معاصر شده است. هدف پژوهش گونه شناسی نمای خانه های دوره پهلوی دوم در شیراز می باشد. تحقیق از نوع کیفی بوده و تحلیل خانه ها بر اساس عناصر اصلی پژوهش با توجه به کیفیات آنها، دسته بندی گردید و گونه شناسی صورت گرفت. نتیجه سه نوع خانه وجود دارد:1_ خانه های تلفیقی سنتی و مدرن در ابتدای دوره پهلوی دوم. تراس وسیع و یک تکه استفاده از مصالح بومی استفاده  از احجام اصلی هندسی. 2_ خانه های سبک غربی. استفاده از عنصر راه پله در این منازل به عنوان عضوی از نما در اکثر  خانه های این دوره مشهود است. 3_ خانه های نزدیک به دهه پنجاه تا شصت. نسبت پنجره ها به سطح در این دوره کمتر  شده است. نماها هیچ یک شباهت ظاهری یکسانی به یکدیگر ندارند. مشخصه های اصلی نماها، افقی بودن سقف ها و بیرون آمدگی می باشد. پنجره ها دارای شبکه بندی های ریز در طبقه دوم هستند. از نظر مصالح اغلب فلزی می باشند. علاوه بر انواع پنجره ها عناصری از قبیل: 1 -حفاظ های طرحدار، 2- فرم های خاص دزدگیر، 3- تراس های خاص، 4_ شبکه بندی های خاص کنار دیوار 5_ نرده های متنوع.

حرم رضوی، بارگاه امام هشتم شیعیان، از زمان شکلگیری تا به امروز صندوق های مزار و ضریح هایی چندی را به خود دیده که بر مقبره امام رضا(ع) قرار گرفته اند. با وجود اهمیت موضوع و امکان مستندنگاری در این باره، تعداد صندوق ها و ضریح هایی که در این مکان مقدس قرار گرفته و زمان دقیق نصب یا واقف آن در تعدادی از موارد که با زمان های دورتر نسبت می یابد مبهم و مغشوش است لذا مقاله پیشرو با رجوع به منابع تاریخی نسبت به زدودن شبهات این حوزه اقدام می کند و به شیوه توصیفی تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش است: بر اساس مستندات موجود، صندوق های و ضریح – های حرم امام رضا (ع)، چه تعدادی بوده و در کدام ادوار نصب شده اند؟ نتایج نشان می دهد که حداقل پنج صندوق و - پنج ضریح بر مرقد مطهر استقرار یافته که به ترتیب با عنوان، صندوق چوبی سده چهارم، صندوق انوشیروان مجوس، صندوق عباسی، صندوق سنگی اول و صندوق سنگی دوم شناخته می شود. ضریح ها نیز به ترتیب محجر طلای شاه تهماسب اول صفوی، ضریح فولادی دوره شاه سلطان حسین صفوی (که به خطا به فتحعلی شاه نسبت داده میشود)، ضریح مرصع نادری (نگین نشان)، ضریح شیر و شکر (ملمع)، ضریح سیمین و زرین (آفتاب) هستند که بر این بارگاه مبارک قرار گرفته اند.

تجربه زیست در محیط، بستگی به درک احساسی ما دارد. قضاوت نسبت به ویژگی های محیطی دارای ترکیب بسیار پیچیده ای از مجموعه عواملی است که به صورت آنی و لحظه ای و به صورت ترکیبی، متشکل از اتمسفر، احساس و حالت و یا محیط فهمیده می شود. در این میان پیتر زومتور به عنوان یک معمار پدیدارشناس توانسته است با آرا و نظریات خود به این مقوله بپردازد و دیدگاه او تاکید بر جنبه های احساسی تجربه معمارانه است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سوالات است که تفکرات پدیدارشناختی پیتر زومتور در باب اتمسفر فضا چگونه می تواند فضای معماری را برای مخاطب از طریق تجربه زیسته به صورت یک فرآیند بدنمند قابل فهم و ادراک نماید. در مطالعات پیشرو برای پاسخ به سوالات مطروحه از روش تحقیق پدیدارشناسانه و بر اساس الگوی "ماکس ون منن" استفاده شده است. در بخش نظری مطالعات پیرامون اصل پدیدارشناسی از دیدگاه پیترزومتور انجام شد و در بخش میدانی با استفاده از مشاهده، پرسشنامه و مصاحبه نیمه ساختار یافته و باز با 92 مشارکت کننده به بررسی تطابق مضامین پدیدارشناسی پیترزومتور در بستر مسجد نصیرالملک شیراز پرداخته شد. در بخش یافته ها، پرسشنامه ها و مصاحبه ها را تحلیل کرده و بر اساس روایت های پدیدارشناسی زومتور پاسخ ها را دسته بندی کردیم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که نه گانه اتمسفر پیترزومتور در کالبد بنای مسجد نصیر الملک شیراز قابلیت ادراک و تجربه را در میان مشارکت کنندگان دارد.

فرهنگ های بومی به طور وسیعی وابسته به زمینه های محیطی شان هستند. شکل ها وفرم های متعدد معماری بومی تجلی فرهنگ هایی هستند که آنان راساخته وشکل داده اند، با شناخت ویژگی های معماری هر منطقه و تاثیرات مختلف آن، می توان به یک الگوی موثردر معماری هر منطقه رسید که یک معماری هویت دار است. با مطالعه و شناخت الگوهای معماری بومی منطقه جیرفت، می توان به نحوه سازگاری آنها با شرایط اقلیمی پی برد و همچنین با توجه به اینکه معماری بومی جیرفت برگرفته از الگوهای فرهنگی و نمایانگرآداب ورسوم، ذوق وسلیقه و هنر آن منطقه است می توان معماری خاصی را در منطقه ایجاد کرد که از فرهنگ نشات گرفته است و می تواند ویژگی های اجتماعی، فرهنگی و حتی اقلیمی را بازتاب دهد و این امر شرایط را برای پایداری طولانی مدت این بناها فراهم کند و به شناخت فرهنگ و معماری جیرفت کمک می کند. روش این تحقیق توصیفی و نوع جمع آوری اطلاعات آن،کتابخانه ای اسنادی است و - ابتدا نمونه هایی از عناصر معماری بومی مناطق مختلف ارائه شد و در پایان پژوهش، پتانسیل های معماری بومی جیرفت شامل حیاط مرکزی، مصالح با ظرفیت حرارتی بالا، استفاده از درختان بومی جهت ایجاد سایه، ابعاد و جهت باشوها، محور قرارگیری ساختمان، بادگیر و بافت ساخت های گیاهی مطرح شد.

کشور ایران با تاریخ و تمدن کهن در هنر و صنعت و نیز برخورداری از ذخایر قابل توجه از مواد اولیه از دیر باز به عنوان خاستگاه صنعت کاشی و کاشی سازی مطرح بوده است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی _ تحلیلی _ مقایسه ای و اهم نتایج  پژوهش چنین است: کاشی کاری قبل از اسلام غالبا شامل آجرهای لعابدار و صنعت موزائیک سازی برای تزیین دیوارهای مختلف است. قبل از اسلام از رنگ های متنوع تری استفاده می شد. نقوش روی کاشی بیشتر نقوش حیوانی و انسانی است و همچنین کاشی کاری غالبا مفاهیم دنیوی و جنبه تجملی و عظمت گرایی داشته است. با ظهور اسلام و پیدایش هنر و معماری اسلامی، تزیینات نیز شروع به تحول و هماهنگی با این هنر نوظهور کرد و با ایجاد سبک معماری ایرانی – اسلامی به اوج خود رسید. هنرمندان از آجرکاری به سمت کاشیکاری متمایل شدند و بیشتر از تونالیته های آبی، لاجوردی و فیروزهای استفاده کردند. در این دوران سبک های بسیار متنوع در کاشی کاری دیده می شود و همچنین استفاده از خط و نوشتار به صورت نقاشی مشجر نقوش و خطوط هندسی و نوشته های کوفی مزین و آمیخته با گل و برگ و نقوش گیاهی، ساده سازی شده و نمادین است و کاشی به دو منظور آرایش و استحکام مورد استفاده قرار می گرفته که بیشتر مفاهیم عرفانی و معنوی را در فضا القا می کرده است.