فصلنامه پژوهش های ارتباطی
پیاپی 33 (بهار 1382)

درباره کارکردهای رسانه، نقد و نظر، سخن و گفتگو بسیار دیده و شنیده‎ایم اما بی‎تردید یکی از مهم‎ترین کارکردهای رسانه ها که از دیر باز مورد توجه و عنایت اندیشمندان این حوزه قرار گرفته است، کارکرد آموزشی این فناوری نوین است. سرآغاز بحث‎های مربوط به نقش آموزشی رسانه ها را باید در دغدغه ها و نگرانی هایی جستجو کرد که پس از فراگستری تلویزیون در جوامع مختلف بشری نسبت به تاثیرات منفی محصولات رسانه در زمینه های خشونت، سکس و از خود بیگانگی فرهنگی به ویژه بر روی گروه های سنی خاص از جمله کودکان، نوجوانان و جوانان پدید آمد. در نتیجه اجرای صدها طرح تحقیقاتی در کشورهای مختلف جهان، هر چند اجماعی در خصوص وجود یا عدم وجود، میزان و نحوه تاثیرگذاری غیرمستقیم رسانه ها بر مخاطبان در میان اندیشمندان حاصل نشد، نوعی خودآگاهی جمعی نسبت به امکان استفاده آموزشی از عموم رسانه ها به ویژه تلویزیون پدیدار گردید که مبنای مطالعات، نظریه‎پردازی ها و اقدامات بعدی در توسعه رسانه های آموزشی به شمار می‎رود. با این همه، این مهم تحقق نپذیرفت مگر پس از بروز مشکلات و مسائلی چون رشد بی‎سابقه جمعیت جهان به ویژه در کشورهای توسعه یافته، افزایش سرسام‎آور هزینه های آموزشی در سیستم سنتی و محدودیت‎های منابع مالی دولت‎ها که استفاده از روش‎های سنتی آموزش در سطح عام را غیرممکن ساخته بود. از سوی دیگر ظهور انواع جدیدی از فناوری های ارتباطی از جمله شبکه جهانی اینترنت، سی‎دی، شبکه های تلویزیونی ماهواره‎ای و مانند آنها که به تدریج و به طور روزافزون هزینه های بهره‎گیری از آنها برای عموم مخاطبان کاهش می‎یافت، انگیزه‎ای شد برای آن که دست‎اندرکاران امور آموزشی به ویژه دولت‎ها استفاده از رسانه ها برای آموزش را جدی بگیرند. امروزه سرمایه‎گذاری های عظیمی خواه از سوی بخش دولتی و خواه از سوی بخش خصوصی در این زمینه به عمل آمده است. این امر به خصوص از آن روست که فناوری رسانه‎ای علاوه بر رفع موانع مالی و فیزیکی موجود بر سر راه سیستم‎های آموزشی سنتی، تاثیرات خیره‎کننده و غیرقابل انکاری در هر دو بعد گسترش کمی و کیفی آموزش داشته است. مطالعات اثبات کرده است که استفاده فعال از همه حواس پنجگانه در آموزش‎های رسانه‎ای یادگیری را تسهیل و جذابیت آموزش را مضاعف می‎کند. به این ترتیب رسانه وارد حیطه آموزش شد و به تدریج جای خود را در این زمینه باز کرد تا آنجا که امروزه سخن از حذف سیستم‎های سنتی آموزش در برخی از نقاط جهان در آینده‎ای نه چندان دور می‎رود.
در کشور ما نیز آموزش رسانه‎ای سابقه‎ای به نسبت طولانی دارد و هم اکنون دهه سوم عمر خویش را می‎گذراند. این فرایند که با فراز و نشیب‎های فراوانی مواجه بوده است امروزه به طور عمده از طریق دو نهاد اصلی شبکه آموزش صدا و سیما و دانشگاه پیام نور پیگیری و اجرا می‎شود؛ هر چند محدود به این دو نهاد نیست و بسیاری از دانشگاه های کشور گام‎های نخست و حساس را برای راه‎اندازی آموزش online برداشته‎اند.
پژوهش و سنجش بنا به درخواست مخاطبان و با توجه به نیازهای موجود کشور، شماره حاضر را به بررسی ابعاد گوناگون آموزش رسانه‎ای اختصاص داده است. در بخش اول طی گفتگوهایی با آقایان دکتر بیابانی و دکتر نوروزی وضعیت فعلی کشور در زمینه آموزش رسانه‎ای و دستاوردها و چالش‎های پیش رو در این حوزه به بحث گذاشته شده است. بخش دوم که به نظریه های آموزش رسانه‎ای اختصاص یافته است در ده مقاله ابعاد نظری موضوع را مورد مداقه قرار داده است. بخش سوم این مجموعه حاوی مقالاتی در زمینه کاربردهای آموزش رسانه ای و نیز دو مقاله مفید در زمینه مطالعات تطبیقی است و در بخش پایانی سه مقاله در باب دستاوردهای فناورانه این حوزه تقدیم می‎شود.
ضمن تشکر از همه مخاطبان فهیمی که تاکنون فصلنامه را مورد عنایت خویش قرار داده‎اند، از همه این عزیزان درخواست می‎کنیم پژوهش و سنجش را همچنان از دیدگاه ها، انتقادها و پیشنهادهای خویش بهره‎مند سازند.

«دسترسی همگان به آموزش به ویژه آموزش‎های پایه و اساسی» رویکرد اصلی شبکه آموزش سیماست. استفاده از فراگیری تلویزیون در گسترش آموزش و عبور از برخی محدودیت‎های آموزش سنتی، مانند محدودیت فضای آموزشی، استاد و... فضای گسترده‎ای را فرا روی شبکه آموزش قرار می‎دهد. اما شبکه آموزش از این فضای گسترده چگونه سود می‎برد؟ با سیستم آموزش سنتی چه مناسباتی دارد و چگونه می‎تواند مکملی در کنار آن لحاظ شود؟
نکته دیگری که غفلت از آن روا نیست، توجه به آموزش‎های عمومی است که شاید در برخی موارد متولی خاص هم نداشته باشد. شبکه آموزش در این زمینه چه مسئولیت‎هایی بر عهده دارد؟ گذشته از این موارد، بحث کنترل کیفیت در آموزش و توجه کافی به مسئله پرورش در کنار آموزش دو نکته مهم و اساسی هستند، زیرا وقتی از طریق تلویزیون محیط آموزشی در سطح کشور فراگیر می‎شود، کاستی ها نیز بزرگ‎تر و انبوه‎تر نمایان می‎شوند. در این موارد چه تدبیری می‎توان اندیشید؟
کوشیده‎ایم تا در بحث و گفتگو با دکتر بیابانی مدیر محترم شبکه آموزش سیما، جوانب گوناگون کار این شبکه را بررسی کنیم.

تغییر و تحولات دنیای امروز با آهنگی بسیار سریع و شتابان همه عناصر جامعه را دستخوش خود قرار داده است. پیامد این تحولات، تغییر یافتن معیارها است. معیار فقر و ثروت ملت‎ها جای خود را به میزان دسترسی آنها به دانش و اطلاعات ‎داده است و عصر صنعت، به عصر اطلاعات و دانش تبدیل شده است.
در چنین فضایی تلویزیون آموزشی به عنوان یکی از مهم‎ترین پدیده های عصر اطلاعات ظهور می‎کند. از آنجا که فرهنگ و مقوله فرهنگ‎سازی یکی از مهم‎ترین ضرورت‎های هر جامعه است، تلویزیون آموزشی می‎تواند بالاترین نقش را در عرصه تقویت فرهنگ جوامع ایفا کند.
با توجه به اهمیت روزافزون نقش تلویزیون آموزشی در جامعه و پیشرفت های قابل ملاحظه‎ای که در این زمینه هم در سطح جهانی و هم در سطح ملی و بومی صورت گرفته است، بر آن شدیم تا در گفتگویی با آقای دکتر داریوش نوروزی، مدیر گروه تکنولوژی آموزشی دانشگاه علامه طباطبایی برخی از مهم‎ترین سؤالات، ملاحظات و نکات را در این زمینه مورد بررسی قرار دهیم.

استفاده از رسانه ها برای آموزش‎های مستقیم کاری به ظاهر ساده اما در واقع پیچیده است. آنچه در کلاس درس روی می‎دهد و به نتیجه‎ای مطلوب ختم می‎شود معلوم نیست در یک برنامه آموزش رسانه‎ای نیز به نتیجه خوشایندی منتهی شود.
مقاله حاضر در صدد است تقابل و تاثیر متقابل سه مسئله را در برنامه های آموزش رسانه‎ای نشان دهد.
1 نظریه های ارتباط جمعی2 نوع رسانه3 نظریه های یادگیریاز میان نظریه های مختلف ارتباطات جمعی، به نظریه همانندی رسانه‎ای پرداخته شده است. این نظریه معتقد است مردم با رسانه همچون یک فرد رابطه برقرار می‎کنند. در این مقاله تعامل میان این نظریه و رسانه رادیو که ویژگی های منحصر به فردی در میان سایر وسایل ارتباط جمعی دارد با این فرض که پذیرش هر رویکرد و نظریه یادگیری خود تاثیر دیگری بر ساخت و سازمان یک برنامه آموزش رسانه‎ای خواهد داشت مورد بحث قرار گرفته است.

امروزه آموزش به عنوان یک نهاد اجتماعی در رابطه‎ای تنگاتنگ با نهاد ارتباط جمعی رسانه ها را در سرفصل برنامه های توسعه آموزشی جوامع قرار داده است. پس از جنگ جهانی دوم، تلویزیون با تکیه بر توانمندی های منحصر به فرد خود، کارکردهای نوینی را در آموزش بر عهده گرفت و به عنوان یک رسانه آموزشی جایگاه ویژه‎ای برای خود تعریف کرد.
آموزش دینی در ایران به طور عمده مرهون رسانه های سنتی بوده است که بسیاری از آنها خود پس از ورود اسلام به ایران و از تلاقی فرهنگ ایرانی و اسلامی پدید آمده‎اند. حضور رسانه های جمعی به ویژه تلویزیون در عرصه اجتماعی سبب شد که از حدود هشتاد سال پیش، جمعیت‎ها و سازمان‎های دینی با بهره‎گیری از رسانه های الکترونیک اقدامات چشمگیری را در این خصوص سامان بخشند.
ایران پس از انقلاب اسلامی شاهد تقسیم کارکردهای دینی میان رسانه های سنتی و رسانه های مدرن بوده است. نبود مطالعات علمی و فقر ادبیات حوزه دین در ارتباطات، اختلالات مستمری را در فرایند سیاستگذاری تا برنامه‎سازی دینی رسانه‎ای سبب شده است. این مقاله در پی یک مطالعه تطبیقی تلاش می‎کند راهبردهای اصلی موضوع آموزش دینی از تلویزیون را پیشنهاد دهد. باشد تا قدمی در راه غنای ادبیات علمی و سامان‎بخشی آموزش‎های دینی رسانه‎ای برداشته شود.

این مقاله به بررسی آموزش رسانه ای از دیدگاه حقوقی پرداخته است. کارکرد آموزشی رسانه ها واقعیتی است که آن را نمی توان نادیده گرفت. فراگیری وتاثیرگذاری، دو امتیاز و توانایی ویژه ای است که موجب رو آوردن دولت‎ها به آموزش های رسانه ای شده است. این نوع آموزش که ممکن است به دو شیوه مستقیم و غیرمستقیم صورت پذیرد، به رغم همه نقاط مثبت، نگرانی هایی را نیز دامن زده است.
طبیعی است که حقوق نیز نمی تواند نسبت به این بیم و امیدها بی تفاوت بماند. به همین دلیل در متون معتبر حقوق بین الملل، به خصوص اسناد مربوط به یونسکو و در قوانین کشورها و از جمله ایران، مقرراتی در این زمینه وضع شده است که البته بیشتر ناظر به کلیات بوده و بایدها و نبایدها را چندان شفاف بیان نکرده است

تحولات پرشتاب فناوری های ارتباطی، به ویژه در حوزه اینترنت، زمینه‎ساز ورود انسان‎ها به «جامعه معرفتی» و مفهوم موج چهارم تکامل بشری است.
نگارنده برای شناخت جنبه های آموزش در موج چهارم تکامل، ابتدا به مزیت‎های یادگیری الکترونی می‎پردازد و سپس آموزش در دانشگاه مجازی و شیوه های این آموزش را بررسی می‎کند تا امکانات تازه‎ای را که این نوع آموزش از طریق رسانه های الکترونی در اختیار آموزشگران قرار می‎دهد، برشمارد.
از منظر نگارنده؛ گسترش شتابناک کاربران آموزش مجازی، وضعیت رسانه ها و آموزش را در ایران و جهان دگرگون کرده است.
صاحبنظران ایران علی‎رغم اختلاف نظر پیرامون ایجاد بستر مناسب جهت بهره‎برداری از فرصت‎های رسانه‎ای موجود، از این منظر، بر اهمیت و ضرورت استفاده از آموزش مجازی اتفاق نظر کامل دارند و از تحولات جاری استقبال می‎کنند.

پس از همگرائی صنایع مخابراتی و رایانه ای و در نتیجه فراهم شدن امکانات شبکه های جهانی برای انتقال داده ها و اطلاعات، فناوری اطلاعات در راس دیگر مباحث مربوط به فناوری قرار گرفت. از مهم ترین زمینه های کاربرد فناوری اطلاعات می توان به توسعه آموزش در تمام سطوح اشاره کرد. یکی از خصیصه های فناوری اطلاعات که کاربری آن در کلیه شئون قابل ملاحظه است، سرعت توسعه است. این سرعت ناشی از بستر ارتباطی مناسبی است که اکنون در سراسر جهان گسترده شده است. دیگر خصیصه مهم فناوری اطلاعات پویائی و تحول پذیری بسیار وسیع آن است به طوری که با اطمینان می توان آن را متحول ترین فناوری عصر حاضر دانست. بنابراین، یکی از مهم ترین و در عین حال مشکل ترین مراحل توسعه فناوری اطلاعات در زمینه آموزش، تصمیم گیری در مورد اولویت ها و همچنین خط مشی مورد نیاز برای این کار است. در واقع سؤال اصلی آن است که از کجا آغاز کنیم، در مسیر کدام اولویت ها حرکت کنیم و به کدام هدف برسیم. اما یافتن این مسیر و تعریف مبدا و مقصد در محیط آموزش های الکترونیکی که دارای همان دو خصیصه توسعه سریع و تحول مداوم است کاری بسیار ظریف و دقیق است. در نتیجه لازم است اولویت ها در توسعه آموزش الکترونیکی از دیدگاه جغرافیای فرهنگی، جغرافیای آمادگی برای آموزش های الکترونیکی، محتویات دروس الکترونیکی، هزینه ها و بودجه ها و مهم تر از همه عامل نیروی انسانی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. توجه داشتن به عناوین اولویت ها حداقل اطلاعات لازم برای تعیین سیاست های اجرایی است. بدیهی است در مرحله بعد لازم است هر یک از عناوین به دقت تحلیل شده و در مقایسه با دیگر عناوین سنجیده شوند تا راهکارهای لازم برای قدم های بعدی مشخص شود. در نتیجه بر اساس اولویت ها و در واقع بر اساس تعیین آنها می توان به یک جمع بندی برای تعیین خط مشی توسعه آموزش های الکترونیکی در ایران رسید. آنچه در حال حاضر می تواند موجب نگرانی باشد اشتیاق شدید مردم و مسئولان به توسعه آموزش الکترونیکی بدون تعیین خط مشی لازم برای نیل به این امر است. در این مقاله سعی شده است ضمن برشمردن عناوین موضوعاتی که در تعیین خط مشی اهمیت دارند، نظر مسئولان و دست اندرکاران آموزش های الکترونیکی به اهمیت برخی از آنها و به خصوص به سطوح مختلف اولویت در بعضی از موارد جلب شود. در پایان ضمن ارائه مدلی برای تعیین خط مشی آموزش های الکترونیکی، اهمیت این موضوع در توسعه آموزش های الکترونیکی ایران مورد بررسی قرار می گیرد.

هنگامی که از آموزش رسانه‎ای سخن به میان می‎آید عموما کاربرد آن در مدارس و آموزش‎های راه دور تداعی شده و مورد توجه قرار می‎گیرد. در حالی که رسانه ها به ویژه رادیو و تلویزیون، ظرفیت‎ها و توانایی های بسیار گسترده‎تری برای آموزش در تمام سطوح و حوزه ها دارند و کارکرد آموزشی آنها تمام اشکال و مواد رسانه‎ای را در بر می‎گیرد. از این رو نقشی که رسانه های گروهی در شکل‎دهی به هنجارها، ارزش‎ها، نگرش‎ها و رفتارها ایفا می‎کنند، نوعی آموزش تلقی می‎شود که بسیار فراتر از آموزش‎های رسمی است و کل گستره مخاطبان رسانه ها را شامل می‎شود. مخاطبان آموزش‎های رسانه‎ای مستقیم عموما کسانی هستند که به صورت تعمدی برای کسب اطلاعات از رسانه ها استفاده می‎کنند اما هنگامی که از آموزش‎های غیرمستقیم یا پنهان سخن می‎گوییم، مخاطبان گاه به صورت منفعل و ناخودآگاه در معرض اطلاعات رسانه‎ای قرار می‎گیرند و برای انجام رفتارهای خاص و کسب مهارت‎ها، هنجارها و ارزش‎های ویژه آموزش می‎بینند. یکی از حوزه هایی که در جهان امروز به شدت تحت تاثیر درونشدها و اطلاعات رسانه‎ای قرار دارد رفتارهای مدنی، مهارت‎های شهروندی و مشارکت‎های اجتماعی است. پژوهشگران بسیاری نقش‎های مثبت و منفی رسانه ها را در این گستره مورد بررسی قرار داده‎اند. بررسی یافته ها حاکی از آن است که رسانه ها می‎توانند با ارائه الگوهای رفتاری، چهارچوب‎های مرجع و اطلاعات مطلوب، به افزایش مهارت‎های شهروندی و شکل‎گیری رفتارهای مدنی کمک کنند. این مسئله به خصوص در مورد رسانه های جدیدتر مانند اینترنت و تلویزیون‎های تعاملی، بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است اما در مقابل، برخی دیگر با اشاره به تسلط سرمایه‎داری بر رسانه ها و بهره‎گیری قدرت‎های سلطه‎جو از آنها برای نیل به اهداف و اغراض ویژه، نقش رسانه ها را مورد انتقاد قرار داده‎اند. از نظر آنان تسلط ارزش‎های تجاری و سیاسی موجب شده است که رسانه ها با تحریف ارزش‎های اجتماعی مانند مردم سالاری و مشارکت‎های اجتماعی و با ارائه اطلاعات یک سویه و تک‎بعدی، جهت‎دهی به نگرش‎های مخاطبان را بر مبنای علایق گردانندگان خود دنبال کنند. با این حال ظرفیت و توانایی رسانه ها در این گستره غیرقابل انکار است. از این رو آنچه مهم است افزایش تاثیرات مثبت و کاهش آثار و پیامدهای منفی درونشدهای رسانه‎ای است. پژوهشگران مفهوم سواد رسانه‎ای را برای نیل به این هدف پیشنهاد کرده‎اند. بر این مبنا، مخاطبان به مهارت‎هایی دست می‎یابند که از طریق آنها می‎توانند با رویکردی انتقادی به درونشدها و اطلاعات رسانه‎ای و با کشف اغراض، اهداف، ساز و کارها و محرک‎های مورد استفاده رسانه ها، آثار مثبت را جذب کرده و از آثار منفی اجتناب کنند.

موضوع این مقاله که به چگونگی پیدایش و تکامل رسانه های آموزشی در کشور امریکا می‎پردازد، بیان تاریخ به کارگیری رسانه ها در امر آموزش است. چه شد که عوامل دخیل در امر آموزش به فکر آموزش از راه دور افتادند و چه نیازی آنها را به خلق رسانه هایی چون CD واداشت؟
نویسنده طی این مقاله، در کنار پرداختن به سیر تکامل رسانه های آموزشی، نیم نگاهی به عوامل ضعف و قوت هر یک از صاحبان این رسانه ها، مشکلات پیش روی هر یک از آنها و راه‎حلی دارد که برای رفع موانع خود جسته‎اند و مرارت‎هایی که به جان خریده‎اند تا شاهد دانشگاهی بر پا شده در فاصله‎ای دور از مخاطب باشند.
عوامل ضعف و قوت هر یک از رسانه ها و میزان توفیق آنها در حصول مقاصد آموزشی نیز به اجمال، اما با شیوه‎ای مفید بررسی شده است.

سازه‎انگاری constructivism از جدی‎ترین مکاتب معرفت‎شناسی است که علی‎رغم ریشه های فلسفی دیرینه، در نیمه دوم دهه پایانی قرن بیستم و نیمه اول دهه نخستین قرن بیست و یکم، با روی آوری مجدد فیلسوفان، اهل تاویل و سایر اندیشمندان حیاتی دوباره یافته است. احیای مجدد این مکتب، بیش از هر چیز مدیون آشفتگی هایی است که در نتیجه هجمه های پست مدرنیستی به مدرنیسم و جوهره معرفت‎شناسانه آن یعنی پوزیتویسم به وجود آمد. در واقع پست مدرنیسم به نحوی بنیان‎های فلسفی و علمی دانش مدرن را مورد تردید قرار داد و در این مسیر تا آنجا پیش رفت که هر گونه نقطه اتکا برای ابتنای انواع دانش بشری اعم از علم، فلسفه و عرفان را مورد انکار قرار داد. سازه‎انگاران به ساده‎ترین بیان گروهی از اندیشمندانند که کوشیده‎اند به نوعی برخی بنیان‎های فلسفی علم را از تعرض اندیشه های پست مدرنیستی مصون بدارند و آنها را به نحوی احیا کنند. از همین رو، سازه‎انگاری و تحلیل‎های سازه‎انگارانه، در سال‎های اخیر به شدت مورد توجه شاخه های گوناگون علوم انسانی اعم از علوم اجتماعی، تربیتی، سیاسی و مطالعات فرهنگی قرار گرفته است. این مقاله ضمن معرفی سازه‎انگاری، تاثیرات تلویحی این گونه اندیشه را بر نظام تعلیم و تربیت مورد ارزیابی قرار می‎دهد و در این مسیر هشت اصل تعلیم و تربیت سازه‎انگارانه را ارائه می‎کند. آنگاه می‎کوشد نشان دهد که آموزش Online تا چه حد از استعداد تامین و تضمین این اصول یا توصیه های سازه‎انگارانه برخوردار است.

این مقاله به بررسی جایگاه نوین رسانه ها در برنامه ها و فعالیت‎های آموزشی مدارس می‎پردازد و چگونگی بهره‎گیری از رسانه ها را برای ارتقای سطح آموزشی مدارس تشریح می‎کند. در سال‎های اخیر رسانه ها به عنوان ابزارهای نوین آموزشی مورد توجه دست‎اندرکاران آموزش قرار گرفته‎اند و از آنها به عنوان مکمل فرایند یادگیری انفرادی و گروهی یاد شده است. استفاده بهینه از این ابزارها مستلزم تجهیز مدارس به مراکز رسانه‎ای و در صورت امکان‎پذیر نبودن دسترسی مدارس منفرد به این مراکز، استفاده از مراکز رسانه‎ای منطقه‎ای است. خدماتی که در این مدارس عرضه می‎شود فراتر از ارائه وسایل کمک آموزشی سنتی و یا کتابخانه های معمولی است که اکثر مدارس به آنها مجهز هستند.

درجه نفوذ رسانه در جوامع و شکل‎دهی روابط در آنها به حدی است که آموزش رسانه را به امری اجتناب‎ناپذیر تبدیل کرده است. این که چه استدلال‎هایی را می‎توان به نفع آموزش رسانه برای دانش‎آموزان مطرح کرد و چه رویکردهای آموزشی در این خصوص وجود دارد موضوعی است که به تفصیل در مطلب پیش رو به آن پرداخته می‎شود. همچنین نویسنده مطلب مثال‎هایی را از آموزش رسانه در عمل عرضه می‎کند و مشکلات و چالش‎های اصلی عصر حاضر را مورد بررسی قرار می‎دهد. در هر حال رسانه ها چنان اهمیتی دارند که نمی‎توان آنها را در کنترل مطلق متخصصان و یا مالکان قرار داد

نویسنده این مطلب از برجسته‎ترین متفکران حوزه بین المللی آموزش‎های رسانه‎ای است. لن‎مسترمن پیش از این کتابی منتشر کرده بود که به سرعت به کتابی درسی در عرصه آموزش رسانه‎ای تبدیل شد. این کتاب که Teaching the Media نام داشت در سال 1985 از سوی انتشارات Comedia Books به علاقه‎مندان مباحث مربوط به آموزش رسانه‎ای عرضه شد. حالا او کتاب دیگری در دست دارد که انتشارات شورای اروپا آن را منتشر می‎کند. نام این اثر آموزش رسانه‎ای در اروپای دهه 1990 است [Media Education in Europe in the 1990’s]. نویسنده این مقاله از جمله کسانی است که ترجیح می‎دهد از عبارت آموزش رسانه‎ای (Media Education) به جای اصطلاح سواد رسانه‎ای (Media Literacy) استفاده کند.

روند گسترش رشته های مرتبط با رسانه (broadcasting) کند بوده است. رشته های رسانه در مقطع کارشناسی در دهه 1930 در ده دانشگاه برتر و سایر مؤسسات آموزشی آغاز شد (استرلینگ 1994، ص 8). بر اساس بررسی اداره آموزش ایالت متحده امریکا، حدود 300 دانشگاه و کالج حداقل یک درس را در سال 1930 در زمینه رادیو ارائه کرده اند، که اساسا در گروه های آموزشی کلام و انگلیسی بوده است (هد و بارتین 1956).
اواخر دهه 1940 وقتی تلویزیون رسانه ای فراگیر شد، کالج ها و دانشگاه ها درس های مربوط به تلویزیون را به برنامه های آموزشی رشته رسانه افزودند (نیون 1961).
از آن زمان شمار دانشجویانی که مشغول تحصیل در رشته رسانه بوده اند، پیوسته افزایش یافته است. در حالی که در سال 1956 تعداد دوره های مربوط به رشته رسانه در سطح لیسانس و فوق دیپلم 86 مورد بود. سه دهه بعد این رقم به 265 افزایش یافت (استرلینگ، ص 9-8). به همین ترتیب در حالی که در سال 1956 تعداد دانشجویان کارشناسی و کاردانی رشته های آموزشی 3149 نفر بود، این تعداد در سال 1985 به 34600 و در سال 1996 به 42055 نفر افزایش یافته بود (استرلینگ، 1994، کوزیگی و بکر 1996). چنین رشدی تا اندازه ای می تواند به دلیل به رسمیت شناخته شدن رسانه و پخش رادیو و تلویزیونی به عنوان یک موضوع مناسب و پذیرفته شده برای برنامه های درسی دانشگاهی باشد (هد و مارتین 1956).
از آن جا که آموزش در زمینه رسانه مورد پذیرش قرار گرفته است، سؤالی که باقی می ماند این است که چطور آموزش دهندگان و مؤسسات آموزشی به این تقاضای رو به افزایش پاسخ می دهند. این مطالعه در پی آن است تا برنامه های آموزش رسانه ای را در کالج ها و دانشگاه های ایالت متحده مقایسه کند و بر مبنای یافته های آن توصیه هایی ارائه می دهد که یک برنامه درسی نمونه برای آموزش رسانه ای چگونه باید باشد.

در کشورهای پیشرفته، استفاده از رادیو و تلویزیون برای مقاصد آموزشی، سال‎هاست که به عنوان یک راهبرد آموزشی مورد توجه مسئولان آموزش و پرورش رسمی و بنگاه های رادیویی و تلویزیونی قرار گرفته است. این رسانه ها که به دلیل برخورداری از حوزه نفوذ و پوشش وسیع و گسترده می‎توانند بخشی از نقایص نظام آموزشی را برطرف سازند، هم به عنوان وسایل کمک آموزشی در کارآمدتر کردن و اثربخشی بیشتر آموزش‎های مدارس نقش مؤثر دارند و هم به عنوان ابزارهای آموزش از دور امکان بهره‎مندی همگان از آموزش را فراهم کرده و فرایند عدالت آموزشی را تسهیل می‎کنند.
بنگاه رادیو و تلویزیونی BBC یکی از مطرح‎ترین و بارزترین بنگاه های رسانه‎ای از دهه های گذشته با اهتمام جدی به کارکردهای آموزشی رسانه برنامه هایی را برای استفاده دانش‎آموزان در مدارس و خانه تهیه و پخش می‎کند. BBC برای احراز کارکردهای خود و تهیه برنامه های با کیفیت بالا و متناسب با نیازهای دانش‎آموزان از همکاری اولیا و مربیان مدارس و مشاوره کارشناسان بهره می‎جوید. این مقاله نظام تهیه و پخش برنامه های آموزشی BBC را مورد بررسی قرار می‎دهد و از این رو می‎تواند مورد استفاده برنامه‎سازان و سیاستگذاران صدا و سیما، به خصوص شبکه آموزش سیما قرار گیرد.

در یک جامعه توسعه نیافته در بحبوحه چالش های صورت گرفته برای مدرن سازی و توسعه اقتصادی، ارتباطات نقش مهمی بر عهده می گیرد و در کشوری که بیشتر مردم آن بی سواد هستند رادیو و تلویزیون اهمیتی بسیار بیشتر از رسانه های نوشتاری می یابد. AIR به عنوان یکی از سازمان های آموزشی هند از نخستین سال های پیدایش، این نقش را پذیرفته است و تعدادی از برنامه های خود را در جهت تحقق این هدف طراحی کرده است در تمامی برنامه ها تاکید اصلی بر آموزش و راهنمایی در معنای وسیع آن و دست یافتن به برخی اهداف سازنده در سطح ملی است. در این مقاله بحث کاربرد رادیو و تلویزیون در آموزش و توسعه ملی مورد بررسی قرارخواهد گرفت و با بیان نمونه های عینی و تجربی پخش برنامه در مدارس و دانشگاه های هند در مقایسه با بعضی از کشور ها و نقاط ضعف و قدرت آن با توجه به جمعیت، تعداد گویش ها و زبان های مختلف ارزیابی خواهد شد. در مجموع چکیده و حاصل ترجمه یاد شده گویای این مطلب است که در کشوری مانند هند با گویش ها و زبان های مختلف بهتر است به جای رسانه ای کردن آموزش و پرورش، سرمایه های موجود را در جهت بهبود و توسعه مدارس به کار گیرند و اگر به دلیل تراکم روستاها اصراری بر استفاده از رسانه ها در مدارس و دانشگاه ها است، برای آموزش غیررسمی در مدارس و کلاس های تطبیقی دانشگاه ها از رادیو استفاده کنند که در این زمینه کارایی بیشتری نسبت به تلویزیون و ماهواره دارد.

آموزش فرایندی است که طی آن برقراری ارتباطی تعریف شده بین یاددهنده و فراگیر منجر به ارتقای دانسته ها، افزایش اطلاعات، کسب مهارت و به طور کلی بروز تغییرات به نسبت ثابت در توانایی های ذهنی و عملی یادگیرنده می شود. از این دیدگاه آموزش را می توان نوعی ارتباط دانست، نوعی ارتباط خاص که هدف آن تنها انتقال و یا تبادل پیام نیست. در سیستم آموزش هدف وقوع یادگیری است در حالی که در یک سیستم ارتباطی هدف انتقال پیام است. به همین منظور در این نوشتار از میان اجزا و عناصر اصلی سیستم آموزشی بستر و شیوه ارائه آموزش بررسی می شود.

فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و حرکت از جوامع سنتی به جوامع اطلاعاتی، تمامی ابعاد و نیازمندی های جوامع بشری را تحت تاثیر قرار داده است. (Habermas, 1984:8) روش های آموزشی نیز تابع چنین تغییر و تحولاتی بوده اند. مسلما بهره گیری از روش های نوین که موجبات کارایی و اثربخشی بیش از پیش نظام های آموزشی را فراهم می کند در کشور ما نیز در اجرای آموزش ها، اعم از آموزش های مدرسه ای، حرفه ای و تخصصی ضروری است. استفاده از چنین فنونی، با فراهم آوردن امکان افزایش کیفیت و بهره وری آموزشی در کلیه سازمان ها چشم انداز نویدبخشی در گسترش دانش به همراه خواهد آورد؛ چشم اندازی که سیستم آموزش عالی با راه اندازی دانشگاه های مجازی و سازمان صداوسیما (مهدوی نور و فتحیان؛ 1382:1) با راه اندازی شبکه آموزش، نوید آن را داده اند

سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در تعریف آموزش آورده است: «تمام کنش‎ها و اثرات، راه ها و روش‎هایی را که برای رشد و تکامل توانایی های مغزی و معرفتی و همچنین مهارت‎ها، نگرش‎ها و رفتار انسان به کار می‎رود (البته به طریقی که شخصیت انسان را تا حد ممکن به تعالی برساند) تعلیم و تربیت و یا آموزش و پرورش می‎گویند».
بر این اساس می‎توان گفت آموزش یک فرایند متوالی و پی گیر است که تداوم آن تمامی ابعاد حیات انسان‎ها را در بر می‎گیرد. آموزش از جمله اجزای جدایی‎ناپذیر زندگی انسان است.
در قرن حاضر وسایل ارتباط جمعی همانند مطبوعات، رادیو و تلویزیون، ماهواره و اینترنت جانشین ارتباطات رو در رو و چهره به چهره شده اند و تاثیر بسزایی بر تک تک افراد یک جامعه به جا گذاشته‎اند. این تاثیرات منجر به آموزش مستقیم و غیرمستقیم تمامی افراد می شوند.
این وسایل ارتباط جمعی با انتشار اطلاعات و آگاهی ها، افزون بر نقش تکمیلی آموزش مؤسسات آموزشی و دانشگاهی بدون هیچ محدودیت زمانی، مکانی، سنی و جنسی، آموزش افراد جامعه را بر عهده دارند.
مقاله حاضر با بررسی یکی از وظایف مهم وسایل ارتباط جمعی، یعنی نقش آموزشی و تاکید بر تاثیر شدید آنها در عصر کنونی، مزایای آموزش از طریق این گونه وسایل را بیان می کند. این نوشتار به بررسی عناصر تاثیرگذار بر روند آموزشی رسانه ها در فرایند جهانی شدن و همچنین نقش حواس در فرایندهای یادگیری و استفاده از فناوری های نوین پرداخته شده است.