مجله مرتع
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 17، بهار 1390)

در این مطالعه علوفه خشک یونجه و ذرت سیلو شده به عنوان کل علوفه مصرفی در جیره گاوهای شیری به منظور بررسی تاثیر کیفیت آنها بر تولید و ترکیبات شیر، مورد استفاده قرار گرفت. این مطالعه در قالب طرح کاملا تصادفی با 15 راس گاو شیرده نژاد هلشتاین با میانگین 10±37 روز شیر دهی انجام شد. تیمارها شامل سه سطح یونجه و ذرت سیلو شده که عبارت از: 1)10 درصد یونجه -30 درصد ذرت سیلو شده، 2)20 درصد یونجه -20 درصد ذرت سیلو شده و 3)30 درصد یونجه -10 درصد ذرت سیلو شده بودند. یونجه چین دوم چیده شده در اواسط گل دهی مصرف شد. همه جیره ها دارای نسبت علوفه به کنسانتره 60:40 بودند که به صورت کاملا مخلوط شده در دو وعده به گاوها داده شدند. در طول دوره آزمایش و به صورت هفتگی، نمونه گیری از علوفه و خوراک انجام شد. ماده خشک مصرفی انفرادی گاوها به طور روزانه اندازه گیری شد. نتایج این مطالعه نشان داد که مصرف ماده خشک گاوهایی که با جیره 2 تغذیه شده بودند در مقایسه با جیره 1 و 3 بیشتر بود (05/0p<). همچنین اثر تیمار بر تولید شیر معنی دار بود (014/0p=). جایگزینی ذرت سیلو شده با یونجه خشک چربی شیر را افزایش داد. در این آزمایش، قابلیت هضم ظاهری ماده خشک، ماده آلی، پروتئین خام و دیواره سلولی در بین تیمارها تفاوت معنی دار نداشت، اما قابلیت هضم ظاهری پروتئین خام در گاوهایی که جیره حاوی ذرت سیلو شده بیشتر، دریافت کرده بودند بالاتر به دست آمد. اختلاف مدت زمان جویدن کل (دقیقه در روز) معنی دار بود و با افزایش نسبت یونجه فعالیت جویدن کاهش یافت (05/0p<).

با تغییرات شدید اقلیمی در عصر حاضر، استقرار و تدام جوامع گیاهی نیز به شدت دچار این چالش های محیطی شده است. آگاهی و شناخت از عوامل برهم کنش جوامع گیاهی در مدیریت اکولوژیک عرصه های جنگلی و مرتعی به منظور دستیابی به توسعه پایدار نقش مهمی دارد. به منظور بررسی نقش اقلیم و تغییرات آن بر روی جوامع گیاهی مراتع، مراتع البرز شمالی از ارتفاع 1600 تا 3750 واقع در جواهرده رامسر به صورت موردی مطالعه شد. پلات های یک مترمربعی حاصل از روش حداقل سطح به-صورت کاملا تصادفی در دامنه ارتفاعی ذکرشده مستقر شدند و در آن درصد و ترکیب فرم های رویشی، ارتفاع، درصد شیب و نیز موقعیت منطقه به کمک GPS ثبت شد. سپس با استفاده از داده های باران سنجی ایستگاه های همجوار، منحنی هم بارش و هم دمای منطقه مورد مطالعه تهیه شد. پراکنش فرم های رویشی تحت تاثیر عوامل اقلیمی و محیطی به کمک روش های رسته بندی و نیز تجزیه تطابق کانونیک (CCA) مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که جوامع گیاهی درختچه با بیشترین نیاز رطوبتی و دمایی در دامنه ارتفاعی 1600 تا 2200 استقرار یافته اند. جوامع پهن برگان علفی و گندمیان نیز در مرحله بعدی تا دامنه ارتفاعی 2850 مستقر شده اند. از این ارتفاع به بالا، جوامع بالشتکی با کمترین نیاز آبی و مقاوم به سردی هوا در اکثر مناطق واریزه ای استقرار یافته اند. مدل رسته بندی به خوبی توانسته است این تقسیم بندی را نشان دهد، بنابراین ماهیت شناخت این پراکنش درک درستی از توازن اکولوژیک جوامع گیاهی در منطقه مورد مطالعه است.

گونه استبرق (Calotropis procer L.) یک درختچه دائمی سازگار با مناطق خشک است که به طور وسیعی در عملیات احیاء مناطق بیابانی مورد استفاده قرار می گیرد. بذر استبرق در شرایط طبیعی از جوانه زنی کمی برخوردار است. جوانه زنی بذر و استقرار گیاهچه یک مرحله بحرانی برای بقای گیاه است. به منظور بررسی عوامل نور و درجه حرارت بر جوانه زنی بذر استبرق، آزمایش جوانه زنی در قالب طرح بلوک های کاملا تصادفی با آرایش فاکتوریل در چهار تکرار انجام شد، عوامل آزمایش شامل تیمار نور در 2 سطح (نور و تاریکی) و حرارت در 9 سطح (0، 5، 10، 15، 20، 25، 30، 35 و 40 درجه سانتی گراد) بود. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که تیمار نور تاثیر معنی داری بر درصد جوانه زنی نداشت. درصد، سرعت جوانه زنی، طول گیاهچه و وزن خشک گیاهچه با افزایش درجه حرارت از 5 به 30 درجه افزایش یافت، اما با بالا رفتن درجه حرارت از 30 به 40 درجه کاهش پیدا کرد. بالاترین و پایین ترین درصد و سرعت جوانه زنی به ترتیب در 30 و 20 درجه سانتی گراد به دست آمد. همچنین بالاترین و پایین ترین طول و وزن خشک گیاهچه به ترتیب در 35 و 20 درجه سانتی گراد به دست آمد. مدل برازش خطی به پراکنش داده های درصد جوانه-زنی نسبی از 20 تا30 و از30 تا 40 درجه سانتی گراد نشان داد که آستانه جوانه زنی بذر استبرق 30 درجه سانتی گراد بود. بذر استبرق در مرحله جوانه زنی به درجه حرارت بالای 30 و پایین تر از 20 درجه سانتی گراد حساس است. در نتیجه مدت زمان مناسب برای جوانه زنی و استقرار گیاهچه کوتاه است.

تعیین مواد مغذی علوفه و همچنین تشخیص عدم تعادل آنها، راه را برای برنامه ریزی به منظور بهبود تغذیه دام در مرتع و حمایت از گیاهان مرتعی با ارزش هموار می سازد. به گفته اغلب متخصصان تغذیه، کمبود پروتئین غلات، پایین بودن مقدار انرژی مواد خشبی و عدم تعادل عناصر معدنی علوفه مراتع، عوامل محدود کننده اغلب مراتع دنیاست. به منظور بررسی مقدار منیزیم، کلسیم، سدیم، پتاسیم و فسفر در چهار گونه بوته ای غالب و شورپسند مراتع بیابانی سبزوار شامل گونه هایSalsola arbuscula، Salsola richteri،Halothamnus glauca و rosmarinus Seidlitzia در سه مرحله فنولوژیک رشد رویشی (رشد اندام های رویشی، گل دهی و بذردهی) نمونه برداری انجام شد. نمونه ها به آزمایشگاه منتقل و مواد معدنی آنها اندازه گیری شد. مقایسه مقدار عناصر معدنی با حد نیاز نشخوارکنندگان نشان داد که مقدار فسفر در هر چهار گونه در هر سه مرحله فنولوژی پایین تر از حد مورد نیاز دام ها بود (01/0P<). بیشترین مقدار کلسیم، سدیم، فسفر، منیزیم و خاکستر و کمترین مقدار پتاسیم به گونه S. rosmarinus متعلق بود.

در این تحقیق برخی عوامل محیطی مؤثر بر عدم رشد مناسب آتریپلکس های منطقه حسین آباد حپشلو، شامل عوامل مربوط به گیاه، برخی از ویژگی های خاک، توپوگرافی و عوامل اقلیمی بررسی شد. برای این منظور، بوته های آتریپلکس از نظر وضعیت ظاهری و شادابی، پس از بازدید عرصه مورد مطالعه، دو سایت مجاور هم با بوته های هم سن، انتخاب شد، به طوری که یک سایت، معرف آتریپلکس های با شادابی مناسب و دیگری معرف آتریپلکس های با شادابی کم بود. نمونه برداری از پوشش گیاهی و خاک، به روش تصادفی- سیستماتیک با استقرار 3 ترانسکت به طول 100 متر، عمود بر فاروهای موجود، در سطح معرف هر سایت انجام شد. در طول هر ترانسکت، 9 پلات با فاصله 12 متر از هم مستقر شدند. برای ارزیابی پوشش گیاهی، مشخصات تاج پوشش بوته واقع در هر پلات بررسی شد و عناصر Na، Ca، Mg، K از سرشاخه های سبز برداشت شده از همان بوته، در آزمایشگاه اندازه گیری شد. همچنین در امتداد هر ترانسکت 3 پروفیل (در ابتدا، وسط و انتهای ترانسکت)، در پای بوته های آتریپلکس حفر و از دو عمق 30-0 سانتی متر (خاک سطحی) و بیش از 30 سانتی متر (تا عمق ریشه دوانی بوته) نمونه خاک برداشت شد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که از عوامل محیطی مورد بررسی؛ اقلیم، pH و EC خاک در دو سایت مورد مطالعه و بافت خاک در سایت با شادابی مناسب سازگار با نیازهای بوم شناسی گونه آتریپلکس کانسنس است. اما احتمال می رود که ایجاد شرایط ماندابی به علت وجود شیب و سنگین بودن بافت خاک و عدم نفوذ آب در سایت با شادابی کم و همچنین مقدار آهک بیشتر و به دنبال آن ایجاد سخت لایه در عمق ریشه دوانی بوته ها، در عدم رشد مطلوب بوته ها نقش داشته است.

تداوم بهره برداری از مراتع خشک مستلزم شناخت روند تغییرات پوشش گیاهی و عوامل مؤثر بر آن است. در جوامع گیاهی این مناطق از بین عوامل مختلف مؤثر در رشد و تولید گیاهان مرتعی، بارندگی ضروری ترین و مهم ترین شاخص اقلیمی به شمار می-آید. این مطالعه طی 9 سال (1386- 1378) و با هدف بررسی تاثیر نوسان بارش، دما و سرعت باد بر تولید گونه های مهم گیاهی، در مراتع استپی یزد واقع در منطقه ندوشن انجام شد. به این منظور هر ساله تولید گیاهان به روش نمونه گیری مضاعف و با استفاده از پلات های ثابت و تصادفی اندازه گیری شد. آمار بارندگی، دما و سرعت باد نیز از ایستگاه کلیماتولوژی موجود در منطقه تهیه شد. رابطه بین مقادیر تولید و متغیرهای اقلیمی اندازه گیری شده به وسیله تجزیه چند متغیره افزونگی (RDA) در نرم افزار CANOCO 4.0 تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد محور اول RDA همبستگی معنی داری با دمای اردیبهشت، بارش دی ماه و دوره آذر تا اسفند دارد. گونه های sieberi Artemisia و Iris songaricaبا این محور همبستگی نشان دادند. در حالی که محور دوم RDA نیز با دمای تیر ماه و بارش پاییز و بهار همچنین تولید گونه های Eurotia ceratoides، Stipa arabica و Stachys inflata همبستگی معنی داری داشت. از بین متغیرهای اقلیمی، میزان سرعت باد با هیچ یک از محورها همبستگی نشان نداد.

آگاهی از رفتار چرایی و رژیم غذایی دام نقش مؤثری در مدیریت چرا در اکوسیستم های مرتعی دارد. به منظور بررسی تاثیر شرایط آب و هوایی در رژیم غذایی گوسفند و بز، مراتع ییلاقی جواهرده رامسر انتخاب شد که این مطالعه، در سه بازه زمانی هفته اول ماه های تیر، مرداد و شهریور 1388 انجام شد. وضعیت و ترکیب گیاهی به روش ارزش مرتع و تغییرات وضعیت مرتع به کمک ترازوی گرایش در هر دوره چرایی، ارزیابی شد. با استفاده از روش مشاهده مستقیم، رفتار چرایی دام ها از فاصله حداقل 5/0 تا حداکثر 2 متر با تمرکز نیم ساعت بر روی هر دام در چهار روز متوالی به صورت تصادفی انجام شد و با استفاده از آزمون تحلیل واریانس به کمک نرم افزار SPSSنسخه 18، گونه های مشترک مورد مصرف دام ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد، دامها لایه های متفاوتی از پوشش گیاهی را مورد تعلیف قرار می دهند و عامل شرایط آب و هوایی و وضعیت مرتع نقش مؤثری در رفتار چرایی و تعیین رژیم غذایی دام ها در طی دوره چرایی در منطقه مورد مطالعه داشته است. همچنین، در شرایط معمولی بدون ایجاد اختلال در روند طبیعی چرایی، گوسفند تمایل به تعلیف گیاهان با فرم رویشی پهن برگ علفی داشته است و بز نیز ارجحیت چرایی خود را به سرشاخه خواری از گیاهان بوته ای و درختچه ای نشان می دهد. ازاین رو مطالعه رفتار چرایی دام ها و تعیین رژیم غذایی آنها در شرایط متفاوت آب و هوایی، نقش مهمی در تنظیم برنامه چرایی و استفاده بهینه از ظرفیت های علوفه-ای اکوسیستم های مرتعی دارد.

در سال های اخیر نگرانی آثار دراز مدت فلزا ت سنگین به عنوان آلاینده های زیست محیطی، افزایش و ارزیابی تجمع عناصر سمی در خاک و گیاهان در محیط زیست نیز از نظر سلامت و حیات انسان و سایر موجودات بسیار مهم و ضروری است. در همین رابطه، به منظور بررسی آثار کاربرد لجن فاضلاب بر غلظت عناصر سنگین در اندام های گیاهی چمن گندمی رونده (Agropyrum repen L.) و شبدر برسیم (Trifolum alexandrium L.) که معمولا برای تعلیف دام استفاده می شوند، تحقیقی در قالب طرح اسپلیت پلات با طرح پایه بلوک کاملا تصادفی با سه تکرار در سال 1387، انجام شد. عامل اصلی لجن فاضلاب در سه سطح (صفر،20 و 40 تن در هکتار) و عامل فرعی سال های مصرف لجن فاضلاب در سه سطح (85، 85 و 86، 85 الی 87) بوده است. نتایج نشان داد که کاربرد لجن فاضلاب در طول سه سال بر میزان سرب و کروم ریشه و اندام هوایی چمن گندمی رونده و شبدر برسیم تاثیر معنی دار داشت. بیشترین میزان سرب و کروم در ریشه و اندام هوایی چمن گندمی رونده و شبدر برسیم در تیمار 40 تن لجن فاضلاب در هکتار تجمع یافت. تیمارهای یک و دو سال کاربرد لجن فاضلاب نیز نسبت به شاهد تفاوت معنی دار نشان دادند. همچنین مقدار تجمع سرب و کروم در ریشه چمن گندمی رونده و شبدر برسیم بیشتر از اندام هوایی آنها بوده است. درضمن در تمامی سطوح کاربرد لجن فاضلاب، اثر تجمعی بیش از اثر باقی مانده بود.

گونه قره داغ (Nitraria schoberi L) به فرم درختچه ای متعلق به خانواده Zygophyllaceaeدر نواحی شنی و شور بخش های مرکزی ایران گسترش دارد. آزمایش های گلخانه ای به منظور ارزیابی اثر شوری بر جوانه زنی بذر ها و رویش نو نهال ها بعد از یک دوره 30 روزه انجام شد. جوانه زنی، طول ریشه چه، ساقه چه و تعداد برگ چه ها در دامنه ای از شوری (صفر،4، 8، 12،16 و 20 دسی زیمنس بر متر با املاح Na2So4 و NaCl) تعیین شد. بیشترین میزان جوانه زنی (34 درصد) درشرایط بدون شوری (صفردسی زیمنس بر متر) مشاهده شد. جوانه زنی بذر ها تا شوری 4 دسی زیمنس بر متر تحت تاثیر قرار نگرفت، اما به طور معنی-داری با افزایش شوری در حدود 12-8 دسی زیمنس بر متر در هر دو نوع نمک کاهش یافت. در شوری 16 دسی زیمنس بر متر NaClو 20 دسی زیمنس بر متر Na2So4 هیچ بذری جوانه نزد. افزایش تمرکز املاح در نمک های Na2So4 و NaCl مانع رشد نو نهال ها شد. طول ساقه چه و تعداد برگ چه ها به طور معنی داری با افزایش شوری در هر دو نوع نمک کاهش یافت، اما پاسخ ریشه چه تفاوت معنی داری نداشت. نتایج نشان داد که در شوری برابر، اثر بازدارندگی نمک سولفات نسبت به نمک کلر وره کمتر است.

مشکلات مدیریتی و گاهی ساختاری در کنار مشکلات حقوقی در عرصه منابع ملی از مهم ترین عواملی است که باعث افزایش تجاوز، تخریب و به اصطلاح جوامع محلی شخم غیر قانونی مراتع شده و زمینه نقصان امنیت شغلی بهره برداران را فراهم می آورد. طبیعت نشینان و بهره برداران از این منابع تاثیر این مشکلات را در معیشت و فضای زیستشان به دقت احساس کرده و همواره نقدهای فراوانی بر آن دارند که به دلیل عدم تسلط بر ابزارهای دیالکتیک (گویشی یا گفتمانی) و طبقه بندی اطلاعات و یا دور بودن از کانون های قدرت امکان بروز و ظهور چنین نگرش هایی در بسترهای آکادمیک و تصمیم سازی های دولتی به وجود نیامده است. این تحقیق با رویکرد تسهیل گری اجتماعی و با استفاده از شیوه«تحقیق مشارکتی در راستی عمل» با بررسی چالش های مدیریت منابع طبیعی در همه عرصه ها تلاش کرده است با پی گیری اولین گام در برنامه ریزی فرایندی که تشخیص گرایش و مسائل منطقه با شیوه مشارکتی است، برای توصیف چالش های درون زا و برون زا در توسعه مدیریت پایدار منابع طبیعی بالاخص مدیریت دولتی از نگاه طبیعت نشینان گام برداشته امکان حضور آراء آنها را در برنامه ریزی های محلی و ملی فراهم آورده و در مرحله بعد سایر ذینفعان یا مدیران محلی را به پاسخ گویی به این آراء وا دارد. در این راستا با پیگیری همین روند در زیست بوم ییلاقی طایفه شش بلوکی ایل قشقایی (شهرستان اقلید) تجاوز و تخریب مراتع (شخم غیر قانونی) مهم ترین دغدغه بهره برداران و کارشناسان بوده که از مهم ترین چالش های پیش روی مرتع و مرتعداری شناخته می شود که در پی آن عدم امنیت شغلی دامداران و عدم توجه به بهره برداری اصولی از مراتع را باعث می شود. در روند بررسی و ریشه یابی این پدیده دو نوع مشکلات حقوقی و چالش های مدیریتی در ظهور چنین مساله ای شناسایی و تفکیک شد. مشکلات حقوقی چون کمیسیون ماده واحده و اعتراض به آن، کمیسیون ماده 34، قانون فقهی کشت سبز، مشکلات قوانین مجازات، و مشکلات ساختاری و مدیریتی چون مشاع بودن مراتع روستا و عشایر، عدم تثبیت ممیزی و مشکلات تنسیق مراتع، تعلل در پیگیری موضوع توسط سیستم قضایی، عدم کارائی سیستم قضایی در بحث های منابع طبیعی، مشکلات اجرای احکام و پاسگاه، مشکلات منابع طبیعی و در نهایت نفوذ بعضی ارگان ها و شخصیت ها، سخن های غیر تخصصی بعضی مسئولین و سیاست های کلی مملکت به عنوان محرک های تجاوز، تخریب و شخم مراتع معرفی شد که این مقاله به بحث در مورد مشکلات مدیریتی می پردازد.

تحقیق حاضر با هدف ارزیابی و مقایسه دیدگاه کارشناسان ناظر و بهره برداران نسبت به سیستم های چرایی طراحی شده در طرح های مرتعداری به شیوه پیمایشی، طراحی و در سال 1388 در استان سمنان اجرا شده است. کلیه کارشناسان شاغل در ادارات منابع طبیعی در سطح استان سمنان و همچنین بهره برداران از مراتع انتخاب شده، جمعیت مورد بررسی در این پژوهش را تشکیل دادند. با استفاده از روش نمونه گیری طبقه بندی شده با تخصیص نسبتی و به کارگیری فرمول کوکران حجم نمونه در این تحقیق، طرح مرتعداری است که شامل30 طرح است که با توجه به وزن هر طبقه که شهرستان های تابعه استان سمنان هستند تعداد نمونه مناسب به هر شهرستان اختصاص داده شد. داده های آماری با کمک پرسش نامه و بازدیدهای میدانی جمع آوری شد. یافته های توصیفی نشان داد که امتیاز کل حاصل از ارزیابی سیستم های چرایی 8/2 از 5 است که بر اساس مقیاس لیکرت بیانگر این است که پروژه سیستم های چرایی در طرح های مرتعداری استان سمنان از وضعیت متوسطی برخوردار است. یافته های استنباطی نشان داد که بین دیدگاه کارشناس ناظر با دیدگاه بهره بردار در ارتباط با اجرای سیستم های چرایی اختلاف معنی دار وجود دارد (01/0>P). ضریب همبستگی بین عوامل مؤثر در سیستم های چرایی با دیدگاه کارشناسان و بهره برداران نشان داد که بین دیدگاه آنها با عوامل مورد بررسی اختلاف معنی دار وجود دارد (05/0> P).

ارزیابی فرسایش خاک با استفاده از مدل های موجود به عنوان یکی از ابزارهای مهم مدیریتی و تبیین شیوه های صحیح حفاظت منابع آب و خاک ضروری است. تحقیق حاضر با هدف ارزیابی کارایی مدل فرسایش دامنه ای (HEM) به عنوان یکی از جدیدترین مدل های برآورد فرسایش، برای برآورد رسوب ناشی از رگبارها در پلات های مرتعی با شیب 9، 15، 20 و 25 درصد واقع در ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی خسبیجان اراک انجام شد. در این راستا داده های مربوط به 16 رگبار به همراه رسوب و رواناب حاصل از آنها جمع آوری شد. به منظور اجرای مدل، ورودی های مورد نیاز آن شامل ارتفاع روان آب، درصد پوشش تاجی، درصد پوشش زمینی، بافت خاک، درصد و طول شیب برای هر کرت وارد مدل شد. نتایج نشان داد که مدل بدون واسنجی در هیچ یک از شیب ها قادر به برآورد دقیق میزان رسوب نبوده است. نتایج حاصل از واسنجی عامل فرسایش پذیری خاک و برازش روابط رگرسیونی بین داده های مشاهده ای و برآوردی دلالت بر عدم کارایی مدل در شیب های 9 و 15 درصد با ضریب تبیین کم تر از 4/0 (135/0≤P) داشته است. در حالی که توانایی مدل ذکرشده در شیب های 20 و 25 درصد با اختصاص مقدار فرسایش پذیری 8/0 با ضریب تبیین 355/0 (041/0=P) و 803/0 (000/0=P) و خطای تخمین به ترتیب 56 و 35 درصد قابل قبول و خوب ارزیابی شد. نتایج حاصل از تحقیق حاضر زمینه ساز استفاده از مدل مزبور در ارزیابی تولید رسوب در مناطق مرتعی با شرایط حاکم مشابه با شرایط تحقیق و مدیریت مناسب آب و خاک آنهاست.