فصلنامه زیبایی شناسی ادبی
سال دوم شماره 5 (پاییز 1389)

یکی از دلایل عمده و اصلی وجودی زبان، استفاده از آن به عنوان یک ابزار مهم ارتباطی است و برای این منظور گویندگان زبان لازم است نشان دهند در جریان کلام در مورد چه چیزی و یا چه کسی صحبت می کنند. وجود اسامی و دیگر عبارات ارجاعی در حقیقت منعکس کننده نقش مهمی است که فرایند ارجاع در کاربرد زبان ایفا می کند. بنابراین ارجاع را به عنوان یک فرایند پویای زبانی می توان یکی از ویژگی های مهم کاربرد زبان تلقی کرد که همواره مورد استفاده گویندگان زبان برای اشاره به اشخاص، اشیاء، مکان، زمان و یا دیگر موجودیت ها و در نهایت ارائه اطلاعاتی در مورد آنهاست. در این روند کلامی به خاطر آنکه مشارکین کلام در امر ارتباط موفق باشند باید همواره قادر به تشخیص و شناخت آنچه که گویندگان زبان به آن ارجاع می دهند باشند. از این رو درک و شناخت این پدیده به عنوان یک ویژگی جهانشمول و به عنوان بخشی از فرایند پردازش اطلاعات زبانی امری است ضروری. این پدیده در سال های اخیر یکی از مسایل مهم مطالعات زبانشناختی محسوب می شود. بنابراین، هر نظریه زبانی که سعی در تبیین مقولات جهانشمول دارد الزاما باید تبیین مقولات و روابط ارجاعی را در حیطه کار خود قرار دهد. امروزه بسیاری از نظریه پردازان زبان همچنان سعی در توصیف و تبیین پدیده ارجاع در چهارچوب نظریات زبانشناختی غالب نظیر صورتگرایی و نقشگرایی دارند. نگارنده نیز در این مقاله سعی دارد که از طریق تبیین مقوله ارجاع در ارتباط با ساختار اطلاعاتی جمله نشان دهد که انگیزش های کلامی و وضعیت شناختی مدلول های کلامی در جریان کلام رفتار پیوستاری عناصر ارجاعی را به لحاظ کدگذاری نحوی در ساخت صوری جملات به دنبال دارد.

تعریف نگاری که محصول کار آن، یعنی تعریف واژگان، قلب و هسته فرهنگ را تشکیل می دهد امروزه نیازمند استفاده از دستاوردهای علمی نوین است و این ضرورت در تدوین فرهنگ های فارسی نوین نیز مبرم تر است. تعریف نگار، بر اساس شواهد و مثال های گردآمده و بر پایه معیارهای زبانی و غیرزبانی، معانی گوناگون واژه ها را از هم تفکیک و سپس دسته بندی می کند. در این مقاله از میان اطلاعات زبانی و غیرزبانی دخیل در تفکیک معنایی و بازشناسی واژه ها، به انواع اطلاعات نحوی ای می پردازیم که یاریگر تعریف نگاران در کار خطیرشان است.

پژوهشگران در سال های اخیر، میان دو چیز، یک چیز را پذیرفته و چیز دیگر را از بنیاد برانداخته اند.
آن دو چیز این هاست: یکی این که آیا سعدی در سرگذشت ها و یادواره هایی که به خود نسبت می دهد، صادق است یا نه؟ دوم این که آیا تاریخ ولادتی را که ما (پژوهشگران) با شاید و باید و حدس و گمان برایش در نظر گرفته ایم، درست همین است یا نه؟ (معمولا میان سال های 606 تا 615 قمری).
پژوهشگران، چون حدس و گمان خود را بپذیرفته اند، آن دیگر را یعنی ادعاهای سعدی را درباره خودش، به حکایات ناباورانه و خیال پردازی های شاعرانه، نسبت داده اند. در حقیقت پایه و شالوده بنایی را از بن بر کنده اند، تا سقف ایوان آن را نقش و نگار کنند.
در این گفتار کوشش بر آن است که با تعیین تاریخی منطقی برای ولادت سعدی، گوشه هایی از زندگانی و راه و رسم و رفتار او، چنان که بوده و خود مدعی آن است، روشن شود، با این باور که آنچه را او درباره خود می گوید و می نویسد، راست و سخنش صدق است. در نتیجه، این مقدمه ای خواهد شد برای زندگینامه و شرح احوال تازه ای از سعدی بزرگ.

نحو هر زبان ابزاری است برای بیان اندیشه و واقعیات عالم خارج و با توجه به قراردادی بودن نشانه های زبانی، هر زبان نشانه ها و ضوابط خاصی برای تشکیل جمله و نهایتا رساندن پیام دارد. حروف اضافه در زبان فارسی یکی از نشانه ها و نقش نما های مهمی است که تسلط بر آنها موجب می شود هم در رساندن پیام دچار مبهم گویی نشویم، هم در خواندن و دریافتن پیام جمله ها و ابیات به ویژه ابیات شاهکارهای ادبی، موفق تر باشیم. در این مقاله، ابتدا به اهمیت حروف اضافه پرداخته شده است، سپس ضمن تعریف حرف اضافه و عامل آن، انواع عامل بررسی شده است.

طاهره صفارزاده، به عنوان زن شاعر و مترجم مسلمان نوگرا از چهر های شاخص شاخه شعر مقاومت دینی به شمار می رود که آثارش، بازتاب یک دوره از حیات روشنفکران مذهبی و یا ملی مذهبی از دهه سی به بعد است و تحلیل و بررسی عوامل موثر و ابعاد گوناگون شعر و اندیشه وی می تواند گوشه ای از زوایای ادبیات معاصر، به ویژه شعر مقاومت دینی را روشن تر کند.
صفارزاده از شاعرانی است که تحت تاثیر عوامل گوناگون، سیر شعری و اندیشگی را از مرحله نگرش نوقدمایی (نئو کلاسیک) تا بینش شعری مدرن، یعنی: مراحل شعر رمانتیک، شعر سپید، کانکریت و شعر اجتماعی و مذهبی پیموده و سه دوره متفاوت شعری را پشت سر گذاشته و در عرصه سیاسی و مذهبی، به ویژه از دهه پنجاه، به عنوان شخصیت زن مسلمان و نوگرا خوش درخشیده است.
مهم ترین عوامل موثر بر زندگی، شعر و اندیشه او را می توان به دو دسته اصلی: عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بیرونی و درونی تقسیم و بررسی کرد. از اصلی ترین عوامل بیرونی می توان به سفر صفارزاده به غرب و مطالعه و تحقیق در مکاتب فکری و ادبی اروپایی، آشنایی با جنبش های آزادی بخش ملت ها و تسلط بر زبان انگلیسی و انتشار آثارش در امریکا و اروپا و از اصلی ترین عوامل درونی علاوه بر مسایل سیاسی، اجتماعی، می توان به مبارزات احزاب ملی، مذهبی مانند: قیام پانزدهم خرداد، جنبش سیاهکل و... و سپس انقلاب شکوهمند 57 و تعمق و تدبر وی در قرآن مجید و متون دینی اشاره نمود.
در این پژوهش و بررسی، کوشش می شود که ضمن بهره جستن از نقد ها و نظرهایی که درباره زندگی، شعر و اندیشه وی پدید آمده است و با تجزیه و تحلیل، طبقه بندی و مقایسه و بررسی اشعار و مصاحبه های وی به مهم ترین عوامل موثر بر ابعاد زندگی، اندیشه و شعر وی پرداخته شود.

شعر، زبان حالات گوناگون بشر و بهترین وسیله ابراز احساسات است. همچنین بیان کننده سطح فکر، شخصیت، میزان اعتقادات و یا حتی طبقه اجتماعی فرد می باشد. چندانکه می توان از ابیاتی که شخص بر زبان می آورد به شرایط روحی او در آن لحظه پی برد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط انگیز بر زبان می راند و خرسندی خویش را ابراز می کند و در لحظات اندوه و غم ابیات حزن انگیز که بیانگر اندوه و غم اوست. این حرکت، در واقع نوعی تخلیه انرژی مثبت یا منفی است و به صورت یک کنش طبیعی در اغلب افراد اجتماع دیده می شود. از جمله این افراد، صاحبان مرکب های آهنین هستند که از دل نوشته های آنان به ادبیات جاده ای، ماشین نوشته، خودرونوشته، ادبیات بیابانی و غیره تعبیر می شود. خودرونوشته ها قطعا بخشی از فرهنگ عامه و فولکوریک هستند که با مطالعه آنها می توان بخش قابل توجهی از فرهنگ توده مردم را شناخت. صاحب ماشین برای بیان اندیشه ها و احساسات خویش از این اشعار بهره گرفته و از اتومبیل، به عنوان ابزار انتقال پیام استفاده می کند. او از قید و بند قالب ها رها شده و با مخاطب عام در قالب نوشته هایی که ریشه در آداب و رسوم و سنت ها و عقاید دارد، ارتباط برقرار می کند. گاهی در این میان شعرهایی با مفاهیم اخلاقی است که از طریق آن به مسافران جاده ها چیزهای زیادی به عنوان نصیحت و نکته های اخلاقی می آموزند. و طبیعتا تاثیر گذاری آن بیشتر و عمیق تر است؛ چون تلخی موجود در پندها ونصیحت ها را ندارد؛ از شکل نصیحت خارج شده و به نوعی به ادبیات اخلاقی تبدیل می شود.
مقاله حاضر پژوهشی در شناخت آسیب شناسی اعتماد اجتماعی در لابلای خودرونوشته ها است که عدم توجه به آن از مهم ترین عوامل اختلال در سقوط شخصیت والای انسانی و سبب بی اعتمادی در جامعه است. در این مقاله مولفه های بنیادین و اساسی موجود و قابل استخراج در این اشعار بررسی و بیان می شوند. از قبیل: خودبینی، حسادت، پرهیز از معاشرت با افراد بد، پیمان شکنی، عیب بینی، مردم آزاری و غیره.

یکی از مباحث عمده در نشانه شناسی اجتماعی و فرهنگی مسئله هنجارها و رمزگان های نشانه ای است. فرد با رمزگان های نشانه ای که تولید می کند، خود را در جامعه ای که به آن تعلق دارد تعریف می کند. در واقع، رمزگان های نشانه ای صادر شده از طرف فرد (چه رمزگان های نشانه ای زبانی، پوششی، رفتاری و...) نه تنها او را به شکل ایجابی تعریف می کند، به این معنی که تعلق او را به طبقه مشخص اجتماعی بیان می نماید، از طرف دیگر او را به شکل سلبی نیز معرفی می کند، چرا که عدم تعلق او را به طبقات اجتماعی دیگر نیز تثبیت می کند. در این مقاله و بر اساس رمزگان های نشانه ای تولید شده توسط فرد ابتدا دو گونه هنجار عینی و ارزشی از یکدیگر تشخیص داده خواهند شد. سپس به دو نیروی مرکزمدار و مرکزگریز رمزگان های نشانه ای که یا به وحدت رمزگان ها و یا به جدایی آنها می انجامد اشاره خواهد شد. در ادامه، دو پدیده امنیت و عدم امنیت نشانه ای با توجه به دو هنجار عینی و ارزشی تعریف خواهند شد و در نهایت به بررسی پدیده های سکوت، بیش تصحیحی، تلافی و سردرگمی نشانه ای، به عنوان پدیده هایی که در عکس العمل در مقابل عدم امنیت نشانه ای مطرح می شوند خواهیم پرداخت. بدیهی است برای هرچه قابل فهم نمودن این اصطلاحات مثال های گوناگونی از حوزه های متفاوت خصوصا از حوزه ادبی آورده خواهد شد.

زبان در هر جامعه ای با توجه به شرایط زندگی بشر در طول تاریخ، دستخوش تغییرات بوده است که مهم ترین و مشهود ترین آنها فرایند قرض گیری واژگانی ((Lexical Borrowing می باشد. زبان فارسی نیز از این امر مستثنی نبوده است؛ سرزمین ایران به خاطر موقعیت مهم جغرافیایی که شاهراه تجاری در قرن های متمادی بوده است همیشه مورد توجه اقوام و ملل گوناگون بوده است که تلاش می نمودند تا از طریق سلطه نظامی، نفوذ سیاسی، حضور مذهبی و ارتباط علمی فرهنگی از این شرایط مهم استراتژیک بهره ببرند. این عوامل در نخستین لحظات برخورد با جامعه ایرانی راه را برای هجوم واژگان بیگانه هموار می نمود. به طوری که امروز شاهد بیش از 60 درصد واژگان قرضی و مشتقات آنها در گنجینه واژگانی زبان فارسی هستیم. در این مقاله تلاش شده است با مطالعه ای تاریخی ادبی از منظر زبان شناسی به مهم ترین عوامل ورود «وام واژه ها» در زبان فارسی پرداخته و در گامی دیگر با ذکر نمونه هایی به طبقه بندی آنها از نظر معنایی پرداخته شود.
مهم ترین منابع شناسایی واژگان قرضی در این مقاله «لغت نامه دهخدا» و «فرهنگ معین» بوده است و برای تایید مبدا ریشه لغات به برخی از فرهنگ های واژگانی آن زبان ها نیز مراجعه شده است.

اقتصاد علمی است که درباره تولید ثروت و مصرف کالا و خدمات بحث می کند. بسیاری از موضوعات اقتصادی خرد و کلان به طور مستقیم و غیر مستقیم (به وسیله تشبیه، استعاره، کنایه و...) در ادبیات فارسی انعکاس یافته است. اهمیت «مال» فایده و ضررهای «توانگری»، اصول اخلاقی در کسب ثروت، سیاست های مربوط به نگه داری و افزایش دارایی در حوزه فردی و اجتماعی، از جمله این موضوعات هستند. این مقوله ها به متون ادبی از دیدگاه نقد نوین جایگاه ویژه ای می بخشد. در مقاله حاضر سعی شده است تا انواع مسائل اقتصادی یادشده، در محدوده برجسته ترین آثار ادبی منثور قرن پنجم تا هفتم هجری بررسی گردد. برخی از این آثار به دلیل ارزش محتوایی و برخی به دلیل تجربه کشورداری نویسندگان و بینش اقتصادی آنها، اسناد معتبری هستند که نگرش اقتصادی دوره مهمی از جامعه دیرین ایران را با نثری استوار و بلیغ به نمایش می گذارند.

غلام حسین ساعدی یکی از نویسندگان مهم معاصر محسوب می شود. وی در بیشتر داستان هایش دردها و رنج های مردم عادی را همراه با تلخی ها و ناامیدی ها بازگو می کند و می توان گفت که داستان های او جنبه رئالیستی دارد. در عین حال، ساعدی در داستان هایش از جنبه های سوررئالیستی نیز بهره برده است که در این امر تحت تاثیر صادق هدایت و داستان های سوررئالیستی او قرار گرفته است. مکتب سوررئالیسم بعد از جنگ جهانی اول، بسیاری از کشورها را تحت نفوذ خود درآورد. ایران نیز از سال 1320 با انتشار بوف کور هدایت تحت تاثیر این مکتب قرار گرفت و نویسندگان زیادی از آن بهره جستند. در این مقاله، ضمن معرفی مکتب سوررئالیسم، موضوع داستان واهمه های بی نام و نشان ساعدی بیان می شود و در پایان، جنبه های سوررئالیستی آن مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.