پژوهشنامه عرفان
سال چهارم شماره 8 (بهار و تابستان 1392)

پدیدارشناسی رنگ ها در عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است؛ از جمله در میان نظریات برخی از عرفا به ذکر مسائل سیر و سلوک با استفاده از تمثیلات رنگی پرداخته شده است. در کشف و شهود عرفا رنگ ها عرض نیستند بلکه نمایانگر باطنی معنا هستند و شاخصی می شوند برای محک زدن رتبه معنوی عارف و اینکه عارف در چه مقام عرفانی قرار گرفته است. انواع عبادات و اذکاری که عرفا انجام می دهند هر یک را نوری است که تابش این انوار در ابتدا به صورت برقی می باشد که آسمان دل را روشن می کند و زود خاموش می شود. سهروردی این برق ها را طالع و لوایح خوانده است. در حکمت و عرفان در مورد نخستین انواری که از عالم قدس بر روان سالک می تابد بحث می شود.از طرفی در روان شناسی رنگ ها به اثرات روحی و روانی رنگ ها به عنوان جلوه های مختلف نور، بحث شده است. بررسی تطبیقی و تحلیلی دست آوردهای این دو حوزه معرفتی پیرامون رنگ و نور، قلمروهای تازه ای را فراروی انسان قرار می دهد.

اهل معرفت بسته به مبانی فکری و تجربیات عملی ای که در طول سلوک خود داشته اند، منازل و «مقامات سلوک عرفانی» را به شیوه-های گوناگون دسته بندی نموده اند. امام خمینی نیز به نوبه خود، مقامات سالکان را به گونه ای ترتیب داده که از جهاتی، نسبت به طبقه بندی ای که سایر عرفا تنظیم و ارائه نموده اند، متفاوت و بدیع به نظر می رسد. مسئله اصلی نوشتار حاضر این است که امام خمینی منازل سلوک عرفانی را چگونه مرحله بندی و ترسیم کرده-اند؟ در پاسخ به مسئله مذکور، در این مقاله با تاکید بر آرای امام خمینی مقاماتی که سالکان طریق عرفان، باید از ابتدا تا انتهای سلوک خود طی کنند، طرح شده و به تبیین و تدقیق در کیفیت و ویژگی های این مراحل پرداخته شده است. از نظر ایشان، سلوک عرفانی - که نوعی حرکت، مسافرت و هجرت باطنی است از بیت نفس، إلی الله و رسوله- به طور کلی در «چهار مقام» یا منزل سامان می یابد که به ترتیب عبارتند از: مقام علم، مقام ایمان، مقام طمانینه و مقام شهود. منزل شهود نیز، در سه مرتبه مشاهده تجلیات ذاتی، صفاتی و فعلی حق، تحقق می پذیرد.

اشعار خواجه حافظ شیرازی پس از او، همواره مورد استناد و استشهاد مولفان عرفان، چه نظری و چه عملی، قرار می گرفته است از جمله در آثار عرفانی امام خمینی. در این مقاله دو بیت حافظ در آثار امام و چگونگی استناد و استشهاد امام بدان ها، پس از بیان معنای کلی آن ها، بررسی شده است. یکی بیت: «عنقا شکار کس نشود... دیگری: پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت...،.بیت نخست از ابیات معروف در مبحث ناممکن بودن اکتناه ذات اقدس در باب معرفت به حق تعالی است که امام به تناسب آن را در لابه لای مباحث خویش جای داده است. بیت دوم که از ابیات بحث برانگیز در مبحث کلامی دخول شر در آفرینش است و به جهت ای هام موجود در آن به گونه های مختلف تفسیر شده است، توسط امام با استفاده از توحید افعالی به گونه ای مورد استناد قرار گرفته است که ای هام آن گشوده بلکه ای هامی در آن دیده نمی شود.

از جمله اعتقادات رایج در میان اهل تصوف، در رابطه با موضوع ولایت و شناخت ولی، در نظر گرفتن طبقات و تعداد، برای اولیاء الله است. متصوفه به استناد به سوره «اسرا» که خداوند در ضمن آن، مقامی یکسان برای تمام انبیا در نظر نگرفته، برای اولیا نیز مراتبی متفاوت قائل شده اند. اهل تصوف آیه یکصدوشصت-وسوم از سوره «آل عمران» را خطاب به اولیاء الله دانسته، آن را به درجات و مراتب متفاوت ایشان در نزد خداوند تعبیر و تفسیر نموده اند. احادیثی نیز مستند مشایخ اهل طریقت قرار گرفته است. برمبنای این نوع از باور، اولیاء الله در تصوف اسلامی دارای طبقاتی چند و تعدادی مشخص هستند. تنها با فرا رسیدن آخر الزمان، نظم حاکم بر این ترکیب و تعداد، بر هم خواهد خورد، و به دنبال آن، جهان به پایان کار خویش خواهد رسید. به-رغم اشتراک نظر عارفان، درخصوص طبقات اولیا؛ این موضوع از مباحثی است که اختلاف اقوال درخصوص آن فراوان است. اگر از اشتراک اهل تصوف درباره کلیات این مسئله بگذریم، در بقیه موارد، اختلاف های فاحش میان مشایخ اهل طریقت وجود داشته است. در این مقاله ضمن بررسی منشا این موضوع، به سیر تاریخی و چگونگی شکل گیری و تکامل آن نیز پرداخته شود.

تفسیر عرفانی مبتنی بر بینش خاص عارفان از جهان هستی است. تاثیر مبانی، همیشه در شیوه برخورد با قرآن کریم تاثیرگذار بوده است. برخی محققان مبانی تفسیر را به دو دسته کلی مبانی صدوری و مبانی دلالی تقسیم کرده اند. مبانی صدوری به مبانی ای گفته می شود که صدور قرآن موجود را به تمام و کمال از ناحیه ذات مقدس حق تعالی به اثبات می رساند. رد هر یک از این مبانی یا پیش فرض ها، چهره تفسیر قرآن را تغییر می دهد. مبانی دلالی به مبانی گفته می شود که فرایند فهم مراد خداوند را از متن سامان می دهد. امروزه با توسعه و تعمیق مسائل علم زبان شناسی، ضرورت سامان بخشی به مبانی زبان شناختی و دلالی قرآن بیش از پیش آشکار می شود. در این مبحث، به بیان مهم ترین مبانی دلالی می پردازیم که جهت دهنده آن ها در تفسیر امام خمینی (س) است؛ هرچند که این موارد به صراحت توسط ایشان به عنوان مبانی معرفی نشده اند، اما علائم و شواهد روشنی بر مبنا بودن و اثرگذار بودن در آثار تفسیری ایشان وجود دارد.

مطالعه دو دیدگاه عارف قمشه ای و امام خمینی درباره اسفار اربعه، معلوم می دارد که بین این دو دیدگاه در عین شباهت ها، تفاوت هایی نیز به چشم می خورد. حضرت امام و حکیم قمشه ای در هریک از سفرهای چهارگانه از حیث ارکان و احکام آنها مثلا احکام سفر دوم شباهت هایی دارند اما در سایر موارد تفاوت هایی را نشان می دهند. امام و حکیم قمشه ای بیشترین شباهت را در تفسیر ماهیت و ویژگی های سفر چهارم دارند. از دیدگاه هر دو عارف، اولا این سفر من الخلق الی الخلق مع الحق است و ثانیا نبوت تشریعی در این سفر به طور کامل برای سالک، حاصل آمده است. گرچه مشهورترین تقریرات اسفار به آن دسته از تقریرات، تعلق دارد که الگوی چهارتایی را مورد توجه قرار می دهند، اما شکی نیست که بنابر اعتبارات مختلف عقلی و البته به تایید دلالت های قلبی اهل شهود، می توان از مدل هایی دیگر نظیر مدل دوتایی، سه تایی، پنج تایی و به خصوص، هفت تایی نیز یاد کرد.

داستان ملاقات موسی با یکی از بندگان خاص خداوند یکی از شگفت انگیزترین داستان های قرآنی است که بستر مناسبی برای عرفای مسلمان و تاویلات باطن گرایانه ایشان ایجاد کرده است. به منظور تحقق نگاه عرفانی به این داستان دو رویکرد می توان داشت. در رویکرد نخست جنبه های سلوکی و عملی داستان محور توجه قرار می گیرد و در رویکرد دوم می توان در صدد تاویل و تطبیق اجزای مختلف داستان به صورت انفسی و گاه آفاقی برآمد. مقاله حاضر به رویکرد نخست می پردازد و سعی می شود که در آن مدعیات مسطور در تاویلات مختلف با سیاق داستان و سایر عبارات قرآنی مقایسه شود و مورد تدقیق قرار گیرد. همچنین به دیگر جنبه های عرفانی داستان و بهره های سلوکی از آن همچون تطبیق مراحل سه-گانه سفر با مراحل سه گانه توحید، ادب بندگی دربرابر خداوند، ترک انانیت، طلب و توجه به مقامات باطنی حتی برای پیامبران و... توجه شود و به استفاده های سلوکی از داستان منحصر نشود.