فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی
پیاپی 9 (پاییز 1391)

بافتهای تاریخی به عنوان یکی از بخش های مهم شهری که واجد ارزشهای میراثی و هویت بخش در شهرهای ایران هستند، هنوز در بسیاری از شهرها محل سکونت و معیشت میلیونها نفر از شهروندان اند. این بافتها در مقابل زلزله، ناپایدار و آسیبپذیرند. با تهیه برنامه های عملیاتی جامعه محور مبتنی بر استفاده از سرمایه های اجتماعی و برنامه ریزی صحیح قبل از وقوع سوانح و تدوین طرحهای مدیریت بحران، ناشی از وقوع سوانح می توان به میزان قابل توجهی از تلفات و خسارات ناشی از وقوع سوانح کاست. از این رو به طور کلی می توان با شناسایی سرمایه ها و گروه هایی اجتماعی موجود در محلات، میزان تاثیر آن ها را در کاهش خسارات ناشی از وقوع زلزله از طریق مشارکت در برنامه های در نظر گرفته شده در محلات شهری سنجید. در این راستا پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش سرمایه های اجتماعی در کاهش خطرپذیری شهرها در برابر زلزله با رویکرد کیفی با روش توصیفی و تحلیل داده های کمی صورت گرفته است. در جمع آوری داده ها از روش های مرور اسناد و مدارک، توزیع پرسشنامه و مصاحبه با استادان، خبرگان و متخصصان امر و همچنین بررسی نقشه های آسیب پذیری کالبدی محله در برابر زلزله استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش، خانوارهای ساکن در محله فهادان یزد و تعداد نمونه ها 300 نفر بوده است. پایایی پرسشنامه از طریق آلفای کرونباخ (86 درصد) و روایی آن از سوی صاحب نظران و اساتید مورد تایید قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون در نرم افزار SPSS صورت گرفته است. نتایج به دست آمده، نشان می دهد که میزان تمایل مردم محله برای شرکت در برنامه های کاهش خطر زلزله با میزان مشارکت، وضعیت روابط اجتماعی و خویشاوندی و اعتماد ساکنان به گروه های موجود در محله ارتباط مثبت دارد.

بی توجهی به اصالت بافت تاریخی، صدمات جبران ناپذیری برای ثروتهای ناملموس اجتماعات محلی در پی دارد. اگر چه مفهوم اصالت در متون شهرسازی دهه های اخیر، کاربرد بسیاری پیدا کرده اما در عمل، معیارهای شهرسازی با اصالت کمتر بررسی شده اند. استخراج معیارهای کاربردی اصالت که سئوال اصلی پژوهش بر محور آن شکل گرفته، مطالعات جامع و بین رشتهای را می طلبد. در این پژوهش که با استفاده از روش قیاسی- استقرایی و بر اساس مطالعات اسنادی و کتابخانه ای در حوزه های مشترک شهرسازی و علوم اجتماعی انجام شده، سه معیار اصلی اصالت معرفی می شود که عبارتند از: حفظ و تقویت حس هویت و منحصر به فردی مکان، عدم پیروی از رویکردهای ضد اصالت و رعایت راهکارهای شهرسازی با اصالت. هریک از این معیارها دارای زیر معیارهای گوناگونی هستند. پاسخگویی به نیازها و سلیقه های جامعه و ارائه چارچوبها و دستورالعملهای کلی دو زیر معیار شهرسازی با اصالت هستند. پیروی شکل1 از خیال، پیروی شکل از ترس و پیروی شکل از امور مالی از معیارهای ضد اصالت محسوب می شوند؛ پیروی شکل از خیال به تکرار عینی شکل ها از مکانها و زمانهای دیگر به زمان حاضر و پیروی شکل از ترس به تاثیر طرح توسعه شهری بر جداییگزینی نژادی- قومی، درآمدی و سنی اشاره دارد. برای حفظ اصالت مکان نیز لازم است سیاستگذاری ها و طرحهای توسعه شهری، به صورت چارچوب ها و دستورالعمل های کلی ارائه شوند، چرا که بر اساس این چارچوب ها و دستورالعمل های کلی، امکان تغییر طرح ها و سیاست ها در فرآیندی پویا و بیپایان برای پاسخگویی به نیازها و سلیقه های متنوع جامعه وجود دارد. در این مطالعه پس از معرفی این معیارها، اصالت مکان طرح احیای میدان امام علی(ع) با استفاده از روش AHP مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج این ارزیابی نشان داد که اگرچه این طرح از مجموع معیارها نمره قابل قبول کسب میکند اما در معیار عدم پیروی از رویکردهای ضد اصالت، وضعیت مناسبی ندارد.

شهر، زیستگاه انسان، محیط و خاستگاه مدنیت و بستر زندگی اجتماعی آدمیان، زیستاری است چند مولفه ای که ویژگی های سرزمینی، سازه ها و فضاهای کالبدی ساکنان، شهروندان، نهادهای اجتماعی، روابط و مناسبات شهروندی و هنجارهای نهادینه از آن شمارشده است. با توجه به این تعریف از شهر، تنها وجودمساجد،گنبدها و مناره ها در بافت یک شهر نمیتواند به معنای اسلامی بودن آن شهر باشد، شهر اسلامی عبارت از نمایش فضایی شکل و ساختمان اجتماعی است که بر اساس ایدهآلهای اسلامی، شکل های ارتباطی و عناصر تزیینی خود را در آن وارد کرده است. در شهرهای اسلامی، مظاهر تمدن اسلامی نمود دارد و دارای هویت خاص فضایی، فرهنگی و تاریخی است که ویژگی های آن در ارتباط با دین اسلام و از قرآن و سنت نشات گرفته است. در این شهرها ارتباط ذاتی، کلی و ساختاری بین یک دین و فضای ساخته شده شهری و مناسبات فردی و اجتماعی مشاهده میشود. فضای معنوی زندگی انسانها در شهر اسلامی با واژه هایی چون شهر مقدس، مدینه فاضله و...گویای این حقیقت اند که پیشتر از آنکه ایدهای به نام شهر اسلامی مطرح شود، هویت معنایی و معنوی فضای زیست انسانها، بر کالبد و ساختار شهر پیشی داشته است. بر این اساس، تحقیق حاضر بر آن است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با در نظر گرفتن ارکان و عناصر شهر اسلامی و لحاظ نمودن ویژگی های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... در یک شهر اسلامی، به این هدف دست یابد که تنها وجود ویژگی های کالبدی و ظاهری اسلامی همچون گنبد و مناره در یک شهر اسلامی، نمی تواند ارائه دهنده یک شهر اسلامی باشد؛ در نتیجه با بهرهگیری از الگوی swot، ارائه راهبردهایی در این خصوص میتواند تا حدودی شهرهای ما را به اصالت واقعی خود نزدیک گرداند.

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و گرایش مردم به نمازهای جمعه موجب شد تا نیاز به ساخت مصلاهای جدید و توسعه مصلاهای موجود بیش از پیش احساس شود. از این رو رفته رفته گرایش به طراحی و ساخت این گونه بناها به عنوان گرایشی جدی در معماری معاصر مورد توجه قرار گرفت. در این راستا باید بررسی نمود که در هدایت طراحی معماری مصلاها چه مبانی و اصولی باید رعایت شوند؟ برای تحقق آن مبانی فقهی، چه الگوهای معماری قابل استفاده اند و هر یک از این الگوها چه مزیت ها و کاستی هایی دارند؟ نکته قابل توجه آن است که جایگاه والای اجتماعی و بویژه مذهبی مصلا ها، حساسیت طراحی این فضاها را بیش از پیش نمایان ساخت. در این مقاله پس از سیری در احادیث فقهی و اسناد کهن و معاصر در موضوع مصلا تلاش می گردد با استفاده از اجتهاد معمارانه، الگوهای تحقق بخش به اصول بیان شده در احادیث معرفی و تحلیل گردد. در این راستا پنج اصل فقهی مکانیابی مصلا در خارج از شهر، تفاوت در مسیررفت و برگشت، عدم جواز هر گونه ساخت، نماز در فضای باز و وجود مانع و پرده مبنا قرار گرفته و الگوهای تحقق پذیری آن ها مورد بحث واقع شده است. این اصول در بیشتر مصلاهای تاریخی مورد توجه بوده اند. در حالیکه در طراحی مصلاهای معاصر این اصول کمتر مورد توجه قرار گرفته اند.

امروزه با توجه به پیشرفت های دنیای جدید و افزایش جمعیت و گسترش شهرها و همچنین شکل گیری شهرهای جدید و پیرامونی، به مساله هویت و ایجاد حس تعلق ساکنان به مکان و شهر کمتر توجه میگردد و یا کاملا به فراموشی سپرده شده است. یکی از مسائلی که هویت را به شدت تهدید میکند فرآیند جهانی شدن و پدیده دهکده جهانی است که تمام حد و مرزهای سنتی را از میان برداشته و در نهایت به جایی انجامیده که فرد میتواند به هرجایی تعلق داشته باشد، در حالی که در چنین وضعیتی فرد به هیچ جایی تعلق نداشته و ویژگی و هویت مکانی او از بین خواهد رفت. به این ترتیب جامعه به یک فضای فرهنگی بی هویت، بدون تشخص و پیچیده تبدیل می شود. در این حالت، فضای بی تعین که یک نامکان است به بستر زندگی اجتماعی تبدیل می شود و ارتباطی که میان مکان، فرهنگ و هویت وجود داشته به هم میخورد. در صورتیکه با ایجاد ویژگی های مکانی و هویتی میتوان حس تعلق فرد به مکان خاص و یا جامعه را ایجاد و تقویت نمود. این تحقیق به بررسی در این زمینه پرداخته و جنبه های منظر شهری آن را تاکید میکند.
برای ملموس کردن پژوهش، این تحقیق مساله هویت شهری را از دیدگاه منظر شهری و عناصر منظر شهری مثل مبلمان شهری، فضای سبز، جداره ها، فضاهای شهری، مسیرهای پیاده، تبلیغات شهری، هنر شهری و نورپردازی مورد بررسی قرار داده است و همچنین عوامل مختلف فرهنگی و اجتماعی نیز در این امر دخالت مستقیم داده شده اند.
در این تحقیق از روش های تحقیق کیفی و همبستگی و روش تحقیق اسنادی برای استنتاج و اثبات عوامل موثر در هویت و منظر شهری استفاده گردیده است. از مباحث مطرح شده در پژوهش میتوان نتیجه گرفت در بخشهایی از شهر که اغتشاش دیداری کمتری وجود دارد و عناصر منظر شهر از یک تناسب مطلوب دیداری بهره مند هستند، ساکنان نسبت به آن احساس تعلق نسبتا بیشتری دارند و نیز این نتیجه به دست میآید که منظر شهری خوب میتواند باعث ارتقای هویت شهر شود.

بنای تاریخی موسوم به «معبد آناهیتا» در کنگاور بیشک از عظیمترین بناهای سنگی ایران پیش از اسلام است. به دلیل گذشت زمان و حوادثی که در طول تاریخ رخ داده است، آثاری بر کالبد این بنا پدید آمده که موجب شده بسیاری از بخشهای حیاتی و کلیدی آن از بین برود.
این مقاله در پی آن است تا بر اساس یافته های باستانشناسی، منابع مکتوب موجود، مطالعات میدانی و بررسی های سازهای نگارنده و پژوهشی که در این راستا انجام گرفته، در ابتدا با اشارهای به مبدا زمانی ساخت بنای تاریخی معبد آناهیتا در کنگاور و مروری بر وضعیت کالبد معماری آن؛ بر اساس یافته های کنونی باستانشناسی و پژوهشهای میدانی انجام شده، وضعیت سازهای بنا را از نظر عملکرد و ایستایی بررسی نموده و در ادامه به آسیبشناسی سازهی معبد و مصالح به کاررفته در آن بپردازد. هدف نهایی این مقاله، بررسی آسیبشناسی بنای معبد آناهیتا در گذر زمان است که تحلیلی پیرامون عوامل متعدد تخریب این بنا در ابعاد معماری، سازهای، ژئوتکنیکی، محیطی، غیرمحیطی و نظایر آن خواهد بود.
در پایان، نتیجه گرفته می شود که عوامل متعددی از قبیل نبود دانش ساخت و قرار گرفتن در محیطی با عوارض طبیعی متعدد از قبیل پرآبی و زلزله، دست به دست هم دادهاند تا این بنای باستانی به مرور زمان تخریب شود.

طراحی شهر در واقع طراحی زندگی بشر است پس باید منطبق با ویژگی ها و بینش مولد آن نسبت به هستی و معنای زندگی باشد. در طراحی نظام شهرهایی که رویکرد اسلامی دارند پیش از پاسخگویی به نیازهای مادی و نخستین جامعه شهری بایداز زاویه مردمشناسانه و جامعه شناختی، کاستی و ناهنجاری های شهری و راه های رفع آن شناسایی نمود و با کنکاش در چگونگی نگرش مردم نسبت به خود، گروه، صنف و جامعهای که به آن تعلق دارند، در یک روند طولانی، وضع موجود شهرهایی مانند تهران را که به عنوان نشانه ای از یک نظام دینی است از کالبدی بی هویت به سوی هویتی دینی چه به لحاظ عملکرد و - چه به لحاظ حاکمیت بینش معنوی در ساختار شهر - سوق داد.
بررسی تفاوت در انگیزه ها و نوع تفکر برمبنای نیاز ورابطه آن با راه های رفع نیاز در مناطق مختلف شهر تهران، هدف اصلی تحقیق نیازسنجی اجتماعی تهران به عنوان یک کلانشهر مرجع بوده است. در این تحقیق از دو روش پیمایش و مصاحبه کیفی در جمعیت نمونه 2700 نفری استفاده شده است. نتایج پژوهش حکایت از عدم قطبی بودن جامعه در انتخاب نوع خواسته ای آینده دارد ولی در موضوع راه های رفع نیاز و منبع تولید نیاز که ناظر بر عملکرد نظام در زمان حال است رویکرد پنج حوزه شهر تهران به طور کامل طبقاتی است و تفاوت نگرش وجود دارد.

بی توجهی به اصول کیفی فضاهای مسکونی بر اساس ارتباط بین طبیعت و مسکن در فرهنگ ایرانی- اسلامی و نیز همین کاستی در تدوین الگوهای شکل دهنده به فضاهای مسکونی، از جمله عوامل بنیادین در کاهش کیفیت مسکن است. این پژوهش به تبیین کیفیت مسکن با توجه به چگونگی ارتباط مسکن، طبیعت و انسان از منظر جهان بینی اسلامی میپردازد و بر اساس این رابطه، مبنای زیربنایی تدوین الگوی مسکن بر اساس اصول کیفی معرف فضای مسکونی در ارتباط با طبیعت را تعریف می کند و به این منظور سه روش “تحلیل محتوا “، “استدلال منطقی” و روش “قیاسی” را به کار میگیرد. بر اساس یافته های این پژوهش، سازواری معنایی و مادی بین طبیعت، فضای مسکونی و نیازهای برگرفته از ساحت های سه گانه حیات انسان، زمینه سکونت و آرامش ساکنان را فراهم می آورد. در نتیجه، اصول اساسی شکل دهنده به مسکن در قالب دو دسته از شاخص های تعریف شده بر پایه “سازواری معنایی و مادی بین طبیعت و مسکن” و بر اساس چهار اصل «اصالت مداری، وحدت مداری، معنا مداری و انسان مداری»، در قالب الگوی فضایی معرف ساختار مسکن ایرانی- اسلامی تدوین می شوند.

به طور معمول، برای بازنمایی سیمای تاریخی شهر، به متنهای تاریخی و پیمایش های میدانی متوسل می شوند. کمبود و در مواردی نبودن منابع مورد اعتماد و نوشتاری تاریخی که اشاره های مستقیم و مشخص به تحول شهر داشته باشد، مطالعات میدانی و فصلهای مختلف حفاری های باستان شناسی را تنها گزینه دستیابی به جواب نشان می دهد. تا از راه آن بتوان چهره تاریخی شهر را به صورت تقریبی، در دورهای خاص از تاریخ بیان نمود. اما سوال مطرح شده در این پژوهش این است که در شهرهایی که متنهای تاریخی محکمی در ارتباط با سیر تحول تاریخی شهر کمتر وجود دارد و قبل از هرگونه گمانه زنی باستان شناسی، چگونه میتوان تحول تاریخی شهر را تبیین نمود؟ این مطالعه آن است تا بر اساس ریخت شناسی شهری و با مطالعه شکل ظاهری شهر، تشکیل تدریجی بافت آن را نشان دهد. در این راستا با استفاده از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و با توجه به سوابق موضوع و به صورت خاص، نظریه شولتز در سه سطح مواجهه با آن (تیپولوژی، توپولوژی و مورفولوژی) شهر تاریخی بشرویه مورد مطالعه قرار میگیرد. به این منظور برای این شهر که تقریبا تاریخی نانوشته دارد، با استفاده از عکس هوایی سال 1335 و سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) به مطالعه سیماشناسانه آن پرداخته می شود. به طوری که با گونه شناسی حیاط بناها و تحلیل آنها، سیمای تاریخی شهر به تصویر کشیده شده است.

شهرها، نظام های پیچیده و بههم وابستهای هستند که نسبت به تهدیدهای طبیعی، انسان ساخت و خرابکارانه، بسیار آسیب پذیرند. مشخصاتی که شهرها را مطلوب و دستیافتنی میسازد، مانند معماری ها، مراکز تمرکز جمعیت، چیدمان عناصر و فضاهای شهری، زیرساختهای به هم وابسته و سایر موارد، اینها شهرها را در معرض خطرهای بالایی نسبت به مخاطرات طبیعی (سیلها، زلزله ها و...) و نیز مخاطرات انسان ساخت قرار میدهد. برخی از شهرهای جهان، با وجود اینکه همواره مجبور به سازگار شدن و تطابق با تغییر شرایط پیرامون بودهاند، سابقه طولانی در پذیرش مداوم ساکنان و ادامه حیات شهری دارند. در کنار آنها شهرهای بزرگ دیگر در دوره هزاره نخست پس ازمیلاد هم بودهاند که هماکنون از اهمیت کمتری برخوردارند. شهرهایی چون کایفنگ، چین؛ نیشابور، ایران؛ کاردوبا، اسپانیا. حتی برخی از شهرها در مسیر تاریخ به طور کامل، ویران و رها شده اند، همانند آنگلور، امپراتوری خمر و شهر سوخته ایران. از سویی دیگر، قرنهاست شهرهای اسلامی نظیر قاهره، استانبول، بغداد و تبریز که در کل دوران هزاره دوم از بزرگترین شهرهای جهان اسلام محسوب میشدند، با وجود تجربه حوادث و تحولات بیشمار، با تغییر نیازها، عملکردها و کارکردها و شکلها به حیات و بالندگی خود ادامه میدهند. این شهرها به طور معمول، حوادث و تحولات زیادی را در تاریخ پرفراز و نشیب خود تجربه کردهاند، اما بیشتر به دلیل داشتن شبکهای پایدار و منسجم از ترکیب نظام های کالبدی و جوامع انسانی، با انعطاف پذیری لازم در برابر حوادث و تغییرات، قابلیت انطباق با شرایط جدید را فراهم نمودهاند. امروزه این ظرفیت تحمل بهعنوان «تابآوری» شهرها مورد توجه محققان قرار گرفته است. با وجود تمام توجهات و کوشش هایی که برای تحقق مفهوم تابآوری جوامع شهری صورت پذیرفته، تعداد محدودی از قوانین نظاممند مدون در مورد تابآوری وجود دارد که در مقیاس شهر کاربردی شده اند. تاب آوری شهر عبارت از معیاری برای سنجش میزان توانایی نظام (System) شهری برای جذب تغییرات و سازماندهی مجدد تغییرات حاصل از اختلالات، پایداری شهر و ظرفیت سازی است. در این مقاله برای بررسی تابآوری شهر که در اینجا ظرفیت تحمل در ابعاد مادی و معنوی قلمداد شده از الگوی ارزیابی ظرفیت با رویکرد مبتنیبر نگرش سیستمی استفاده گردیده و سعی بر آن بوده است که با ارائه تعاریف آسیبپذیری، تابآوری و نیز بررسی ارتباط میان تابآوری، آسیبپذیری و ظرفیت انطباق و سازگاری با توجه به چارچوب ها و الگوهای مطالعه شده، ابعاد و مولفه های پیشنهادی برای تاب آوری شهرهای اسلامی مشخص و ارائه شود.