inheritance

فرایض، علمی است که به کمک آن سهم الارث هر یک از وارثان از ترکه میت مشخص می شود و بخش کوچکی از علم فرایض، شامل مختصری از علم حساب است. این مقدار از حساب که در علم فرایض به کار می رود، اصطلاحا «حساب الفرایض» نامیده می شود. موضوع پژوهش حاضر، حساب الفرایض در متون فقهی شیعی در دوره اسلامی است و همراه با عرضه قواعد و اصول آن، میزان ورود فقها به علم حساب و نحوه بیان این قواعد مطالعه شده است. در این نوشتار ابتدا گزارشی از کلیات این مبحث ارایه و سپس نکات خاص هر کتاب حول این موضوع به طور جداگانه آورده شده است. از حیث زمانی، این پژوهش به مطالب مرتبط با این موضوع تا زمان پایان حیات شیخ بهایی می پردازد. در حساب الفرایض، عمده تلاش ها حول «تصحیح مسایل» است تا سهم همه افراد به صورت کسری از ترکه با مخرج مشترک و صورتی صحیح بیان شود و بر اساس این نسبت، مقدار سهم هر فرد از ترکه معین شود. اصل مساله یا اصل فریضه، مخرج مشترک کسرهایی است که صورت آن ها سهام هر صنف را که بین افراد آن مشترک است، مشخص می کند. همچنین تصحیح، در اصطلاح علمای فرایض، به دست آوردن حداقل عددی است که امکان دارد نصیب هر یک از ورثه را بدون ایجاد کسر اعشاری از آن تادیه کرد، یعنی به دست آوردن کوچک ترین مخرجی که با آن سهم هر فرد از ترکه به طور صحیح بیان شود. تصحیح مسایل به نسبت میان اعداد مربوط می شود؛ بنا بر این مفاهیمی چون متداخل، متوافق، متماثل، متباین و وفق در حساب الفرایض پیش می آیند. همچنین یکی از موضوعات چالش برانگیز در موضوع ارث که به حساب ارث هم راه پیدا می کند، این است که گاهی جمع کسرهایی که بیانگر سهم اصناف از ارث است، از واحد بزرگ تر یا کوچک تر می شود. مناسخات و ارث زیر آوار ماندگان هم دیگر موضوعات مربوط به حساب الفرایض است. در میان فقهای شیعه، محقق حلی و خواجه نصیرالدین طوسی تاثیرگذارترین افراد در این موضوع بودند و فقهای بعد از آن ها به آثارشان توجه ویژه ای داشته اند، تا جایی که گاهی در بیان بخش هایی از حساب الفرایض همان مطالب محقق حلی و خواجه نصیر را عینا در کتابشان تکرار کرده اند.

تحلیل های جامعه اسلامی اغلب بر این فرض استوار است که تقسیم ارث مطابق شرع اسلام انجام می شود. بررسی دو وصیت نامه از سردار اسعد، یکی از خوانین برجسته بختیاری، تخطی از قاعده اسلامی، که فرزندان ذکور به طور مساوی از دارایی پدرشان ارث می برند، را نشان می دهد. سردار اسعد در این دو وصیت نامه بخش عمده ای از دارایی و املاک خود را به یکی از پسران مورد علاقه خویش منتقل می کند تا او به عنوان یک رهبر قدرتمند هم در جامعه بختیاری و هم در ایران به کار خود ادامه دهد. به علاوه، این دو وصیت نامه پایه و اساس ثروت وی را نشان می دهد که شامل زمین، دارایی های غیرمنقول شهری، درآمدهای حاصل از عوارض پل، و سهام شرکت نفت می باشد. این دو وصیت نامه ماندگاری ثروت و قدرت در یک خانواده خاص برای چند نسل را شرح می دهد، به علاوه در این خصوص کمک می کند تا سازش پذیری اسلام و قوانین عرفی اش تبیین شود.

درطول تاریخ برای اموال و داراییها قوانینی جاری بوده است که بخشی از این قوانین ،چگونگی انتقال دارایی یا عدم انتقال آن را بیان می دارد .انتقال ترکه وقتی از متوفی به وارث صورت می گیرد که موجبات وشرایط ارث مهیا وفراهم باشد.ولی این انتقال وقتی کامل می شود که مانعی جلو ی اثر مقتضی را نگیرد که به این علل موانع ارث می گویند.بنا براین ارث یکی از اسباب انتقال مال می باشد که موجباتی دارد که شامل :زوجیت، ولاء عتق ،ضمان جریره وولاء امامت . فقه اسلامی علاوه بر اینکه چگونگی انتقال ارث را بیان می کند عوامل و علل عدم انتقال ارث را نیز مطرح می کند. قتل ، کفر ، لعان ، زنا و... از جمله عوامل و موانع ارث به شمار می روند . هرچند علما وفقها در تعیین موانع وموجبات ارث یک سخن نیستند اما قتل تقریبا تنها مانعی است که در اکثر کشورهای اسلامی به عنوان یکی از علل عدم انتقالترکه از موروث به وارث بیان شده است وشاید حکمت آن جلوگیری از تحقق بعضی نیات سوء بوده که انگیزه های مادی عمده ترین داعی ارتکاب جرم است.  مقاله حاضر سعی دارد علاوه بربررسی موجبات و موانع ارث، دیدگاه های اهل تسنن و تشیع را نیز در این زمینه بررسی کند.