شان «ماهیت» بدون وجود:مطالعه ای تطبیقی میان فلسفه ابن سیناو حکمت متعالیه

در رابطه وجود و ماهیت مشهور این است که ماهیت، تابع وجود و منتزع از آن است و به بیان دقیق-تر و تحلیلی تر، هیچ شانی به جز شان ظلی و تبعی نسبت به وجود ندارد. چنین تحلیل و تبیینی از ماهیت با مبنای اصالت و وحدت وجود صدرایی کاملا سازگار است ولی در جواز انتساب آن به حکمایی که در مقام تعیین یکی از این دو(وجود و ماهیت) به عنوان امر اصیل نبوده اند و به طور خاص ابن سینا تردید جدی وجود دارد. در متون شیخ عبارات فراوانی وجود دارد که در آن ها ماهیات دارای شان و شیئیتی مستقل از وجود دانسته شده و از آن مهم تر متونی وجود دارد که شیخ به تقرر و تحصل و ثبوت ماهیت پیش از عروض وجود (اعم از وجود عینی و وجود عقلی یا وهمی) پرداخته و حتی برای این مقام ماهیت محل و مقری تعیین کرده است. اینها همه نافی شان ظلی و تبعی برای ماهیت است. از طرف دیگر جست وجو در آثار ملاصدرا به ما نشان میدهد که هرچند او طبق مشی آموزشی خودکه در مراحل ابتدایی تا حد امکان همراه و هم رای قدما گام بر میدارد گاهی گونه ای شانیت صرف نظر از وجود را برای ماهیت میپذیرد ولی آن گاه که از موضع حقیقی خود و با تکیه و تاکید بر مبانی اش سخن میگوید، هرگونه شیئیت مستقل از وجودی را از ماهیت نفی میکند و هیچ شانی جز ظلیت نسبت به وجود برای آن قائل نیست. بنابراین از یک سو نصوص رسیده از جانب شیخ، جایگاه و احکامی را که ملاصدرا برای ماهیت قائل شده است، تایید نمیکند و از سوی دیگر مبانی شیخ بر خلاف مبانی صدرا چنین اقتضایی را ندارد.