فصلنامه تحقیقات جغرافیایی
سال سی‌ام شماره 4 (پیاپی 119، زمستان 1394)

در مناطق فعال زمین شناسی، ارتباط هماهنگی بین اشکال توپوگرافی سطح زمین و سیستم های هیدرولوژی وجود دارد، به طوری که می توان یک برآورد کمی بین فعالیت های نئوتکتونیکی و فرم های سطح زمین انجام داد و به تبیین و مدل بندی تکامل چشم انداز زمین پرداخت. در این پژوهش مخروط افکنه های پنج حوضه آبخیز سبزوار، داورزن، جوین، صفی آباد و اسفراین در حوضه آبخیز کویر مرکزی به تعداد 140 مخروط افکنه مورد بررسی قرار گرفت. پارامترهای شعاع مخروط افکنه (r) و ارتفاع (h) با استفاده از نرم افزار آرک جی ای اس و زاویه جاروب مخروط افکنه ها (S) با استفاده از زاویه سنج الکترونیکی به دست آمد. سپس حجم هر یک از مخروط افکنه ها با استفاده از روش های چرچ و گیلز محاسبه شد و رابطه خطی و ضریب همبستگی میان حجم مخروط افکنه ها (V) و مساحت حوضه ی آبریز تغذیه کننده آنها (BA) برقرار گردید. در گام بعد با استفاده از شاخص های ژئومورفولوژیک، میزان فعالیت های تکتونیکی منطقه (Lat) ارزیابی شد بطوریکه مخروط افکنه های حوضه های جوین، صفی آباد و اسفراین در کلاس فعالیت های زمین ساختی زیاد و مخروط افکنه های حوضه سبزوار در کلاس فعالیت های زمین ساختی متوسط و مخروط افکنه های حوضه آبخیز داورزن در کلاس فعالیت های زمین ساختی کم قرار دارند. نتایج این پژوهش نشان داد، هر چند بایستی بین حجم مخروط افکنه ها (V) و مساحت حوضه آبریز بالا دست (BA) رابطه معناداری وجود داشته باشد، اما در حوضه های مورد مطالعه به جز حوضه داورزن که دارای ضریب همبستگی بالایی (742/0) بین دو عامل مذکور می باشد در دیگر حوضه ها هیچ گونه رابطه ای بین حجم مخروط افکنه ها (V) و مساحت حوضه آبریز بالا دست (BA) دیده نمی شود. بنابراین تکتونیک نقش اصلی را در افزایش یا کاهش حجم مخروط افکنه ها داشته و مساحت حوضه ی بالا دست مخروط افکنه ها (BA) به عنوان یک عامل فرعی عمل می کند.

قلمروهای دریایی ایران بر اساس قانون مناطق دریایی ایران مصوب سال1372، قوانین داخلی و نظام حقوقی بین المللی تنظیم شده است. نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی قانون مناطق دریایی ایران با کنوانسیون حقوق بین المللی دریاها (1982) پرداخته و با ملاحظه اصول و قواعد حقوقی داخلی، عرف و قانون بین الملل به تحلیل قانون مناطق دریایی ایران می پردازد. با بررسی تطبیقی قانون مناطق دریایی ایران با کنوانسیون 1982، تفاوت ها و ابهام های قانون مصوب مجلس با مفاد کنوانسیون 1982 مشخص؛ همچنین فرصت ها، ظرفیت های اعمال نشده و کاستی های حقوقی ایران در قانون مناطق دریایی تشریح گردیده است. تحقیق مزبور به لحاظ هدف کاربردی و از حیث ماهیت و روش، توصیفی - تحلیلی همراه با تحلیل محتوای اسناد مربوطه از جمله قانون مناطق دریایی ایران و کنوانسیون 1982 حقوق دریاها می باشد. بر اساس یافته های تحقیق؛ قانون مناطق دریایی ایران در مواد 3 (اعمال نظام حقوقی آب های داخلی برای جزایری که 24 مایل از هم فاصله دارند)، 9 (استثناهای عبور بی ضرر)، 13 (صلاحیت امنیتی و محیط زیست در منطقه نظارت) و 16 (ممنوعیت فعالیت های نظامی در منطقه انحصاری اقتصادی و فلات قاره) با کنوانسیون متفاوت بوده و یا از موارد مبهم کنوانسیون و مورد اختلاف در تفسیر کشورهاست. ترسیم خطوط مبدا مستقیم و موافقت قبلی برای عبور کشتی های جنگی از دریای سرزمینی از فرصت های قانون مناطق دریایی ایران است. تداخل حقوقی آب های داخلی با دریای سرزمینی در ماده 3، عدم تعیین حدود منطقه انحصاری اقتصادی و فلات قاره در دریای عمان و عدم تعیین قواعد حقوقی مناسب برای تنگه هرمز با توجه به حقوق عبور ترانزیت از کاستی های قانون ایران می باشد. مشخص نشدن ضوابط محیط زیست فعالیت های دریایی و عدم تصویب آئین نامه های اجرایی ماده 22 از ظرفیت های اعمال نشده قانون مناطق دریایی ایران است.

نظریه کاتاستروف، روش مناسبی را برای مدل سازی سیستم های دینامیکی که با تغییرات ناگهانی همراه هستند، ارائه می کند. از وقایع اقلیمی که تاثیرات زیادی بر پوشش گیاهی بیابان های ساحلی جنوب شرقی کشور بر جا گذاشت، طوفان گونو است؛ چنین بارش هایی با شدت کمتر در فروردین 1393 نیز در شهرستان جاسک به وقوع پیوست. این مقاله سعی دارد ارتباط بین وقایع اقلیمی حدی و تغییرات ناشی از آن ها در وضعیت خاک و پوشش گیاهی منطقه سدیچ - جگین به عنوان بخشی از جلگه غربی مکران را با فرایندهای ژئومورفولوژیک بادی منطقه مطالعه کند. داده های تحقیق شامل توزیع فضائی لندفرم های ژئومورفولوژی، آمار بارندگی منطقه و امتیاز عوامل سنگ شناسی، شکل اراضی، باد، خاک، پوشش گیاهی، اشکال فرسایش بادی، رطوبت خاک، نوع و پراکنش نهشته های بادی و مدیریت اراضی در هر یک از لندفرم ها است. از نقشه های زمین شناسی، توپوگرافی، تصاویر ماهواره ای، مدل اریفر و معادلات رابطه پوشش گیاهی با بارندگی نیز به عنوان ابزار استفاده شد. با استفاده از معادلات پوشش- بارندگی، تغییرات پوشش گیاهی منطقه در نتیجه وقایع اقلیمی طوفان گونو و بارندگی های فروردین 1393، برآورد گردید. فرسایش بادی در بازه زمانی قبل و بعد از وقایع گونو و بارش های فروردین 93 نیز با استفاده از مدل اریفر و معادلات پوشش- بارندگی مورد ارزیابی قرار گرفت. ابتدا تاثیر تغییرات ایجادشده در وضعیت پوشش گیاهی بر عملکرد فرسایش بادی منطقه محاسبه شده و سپس وضعیت جدید فرسایش بادی پس از وقایع حدی اقلیمی به کمک معادلات پوشش- بارندگی و مدل اریفر برآورد گردید. بر طبق یافته ها، وقایع بارشی استثنائی هرچند باعث کاهش فاحش رسوب دهی بادی لندفرم ها در جلگه غربی مکران شده است، لیکن این تغییر چنان بزرگ نیست که باعث تغییر در عملکرد فرسایشی باد بر سطح جلگه شود؛ لذا از منظر فرایندهای بادی نمی توان این وقایع را در شمار وقایع کاتاستروفی طبقه بندی کرد.

مسیر رودخانه های پیچان رودی نشان دهنده خصوصیات مورفولوژیکی این رودخانه ها می باشد که این مسیر، مستقیم نبوده و دارای خممیدگی های عمده با خصوصیات هندسی متفاوت و گاها شبیه به هم در طول مسیر رودخانه می باشد. در سال های اخیر برای بیان این مسیر که دارای بعدی بین 1 تا 2 می باشد از هندسه ای به نام هندسه فراکتال استفاده می گردد. هدف این تحقیق، بررسی الگوی پیچان رودی رودخانه گرمی چای با استفاده از روش های ژئومورفولوژی و تحلیل فراکتال می باشد. بدین منظور رودخانه گرمی چای به دو بازه تقسیم گردید. سپس با استفاده از روش های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی، الگوی هندسی رودخانه در هر دو بازه تعیین گردید. در مرحله بعد با استفاده از هندسه فراکتال، بعد فراکتالی برای هر بازه تعیین گردید. نتایج نشان داد که رودخانه گرمی چای یک رودخانه پیچان رودی می باشد و بین بعد فراکتالی و پارامترهای های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی ارتباط مستقیمی وجود دارد. بنابراین بعد فراکتالی نیز مانند سایر روش های شناسایی الگوی رودخانه ها می تواند به عنوان پارامتر هندسی جدید وارد مدلهای ریخت شناسی رودخانه های پیچان رودی گردد.

قنات یکی از دستاوردهای فرهنگی و تکنیکی ایرانیان برای آبرسانی در مناطق خشک و نیمه خشک است. از آنجا که کشور ایران در منطقه خشک جهانی واقع شده، در سال های اخیر خشکسالی های پی در پی را تجربه می کند، لذا توجه به این شیوه آبرسانی که از سویی با شرایط طبیعی، اجتماعی و فرهنگی ایران سازگاری دارد، و از طرفی جزو دانش بومی این سرزمین محسوب می شود، ضرورت دارد. از این رو هدف کلی این مطالعه کمی، تحلیل عاملی تاییدی الگوی سنجش ماندگاری قنات روستای سرونو علیا در شهرستان کرمانشاه بود. جامعه آماری تحقیق را تمامی مردم روستای سرونو علیا تشکیل دادند (551=N). 226 نفر به عنوان نمونه آماری تعیین شدند و با استفاده از پرسشنامه، داده ها به طریق روش نمونه گیری تصادفی ساده جمع آوری گردید. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار لیزرل انجام شد. بر اساس نتایج تحلیل عاملی تاییدی، سازه های «مشارکت و همیاری اهالی روستا و مسوولین در مورد قنات؛ ارزش اقتصادی قنات؛ اعتقادات و باورها در مورد قنات؛ خصوصیات مورفولوژیکی قنات؛ و نیاز اهالی روستا به آب قنات»، برای سنجش ماندگاری قنات در روستای سرونو علیا مناسب تشخیص داده شدند. بر پایه این یافته ها، مسوولان مربوطه با آگاهی از این عوامل می توانند در تقویت آن ها توجهات لازم را مبذول دارند.

در سال های اخیر تغییر اقلیم عامل موثری می باشد که تاثیرات مهمی در گسترش خشکسالی، تغییر الگوی کشت و تاثیرات منفی زیست محیطی دارد. در این میان تخمین بیشینه دمای هوا در مطالعات اقلیمی، کشاورزی و مدیریت منابع آب دارای اهمیت چشم گیری است، بنابراین انتخاب رهیافت جامع جهت برآورد دمای هوا ضروری می باشد. استفاده از روش های آماری (رگرسیونی) از گزینه های مطرح است که دو عامل در افزایش کارایی روش ها تاثیر دارد: متغیرهای موثر در روش و نوع روش آماری. در این تحقیق، متغیر های موثر در روش از دیدگاه اقلیمی مورد بررسی قرار گرفت و بررسی عامل دوم براساس مقایسه روش های رگرسیونی کلاسیک و فازی با استفاده از اطلاعات برخی از ایستگاه های هواشناسی کشور ایران انجام گرفت. در اقلیم-های مختلف تاثیر متغیرهای هواشناسی بر بیشینه دمای هوا یکسان نیست و براساس ضریب تبیین محاسبه شده نوع متغیرهای هواشناسی حاکم بر اقلیم خشک و نیمه خشک دارای مشابهت زیادی هستند. از میان متغیرهای هواشناسی، میانگین دمای هوا در تمام اقلیم های مورد مطالعه دارای بیشترین ضریب تبیین می باشد. در مورد نوع روش مورد استفاده، در ایستگاه های بندر انزلی - رامسر و سایر ایستگاه ها به ترتیب رگرسیون فازی نامتقارن و رگرسیون فازی متقارن عملکرد بهتری دارد. براساس معیارهایی مانند خطای ریشه متوسط مربعات، رگرسیون فازی نسبت به رگرسیون کلاسیک از کارایی بالایی برخوردار است.

صنعت گردشگری به عنوان یکی از بزرگ ترین و گوناگون ترین صنعت دنیا به شمار می رود. بسیاری از کشورها این منبع پویا را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می دانند. امروزه صنعت گردشگری به قدری در توسعه اقتصادی، اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاددانان آن را «صنعت نامرئی» نام نهاده اند. اجرای طرح های گردشگری نیازمند شناسایی دقیق قابلیت ها و تنگناهای منطقه مورد مطالعه می باشد؛ که بر اساس توان اکولوژیکی و استعداد طبیعی منطقه صورت می پذیرد. برای مکان یابی منطقه مورد نظر بر مبنای پارامترهای دخیل در تصمیم گیری از داده های مکانی مورد نیاز و قابلیت های سامانه های اطلاعات جغرافیایی برای تحلیل داده ها استفاده می شود. هدف این مقاله بررسی بهترین مکان برای ایجاد مجتمع گردشگری با رعایت تمام شاخص پارامترهای دخیل در این امر برای منطقه اولسه بلنگاه شهرستان ماسال است. این شهرستان در شمال غربی استان گیلان می باشد که از شمال به شهرستان رضوان شهر از غرب و جنوب غربی به خلخال از جنوب به شهرستان فومن و از شرق به شهرستان صومعه سرا محدود می شود و دارای طبیعتی کوهستانی می باشد. در این پژوهش با استفاده از داده هایی مانند توپوگرافی منطقه، فاصله از محدوده روستا و رودخانه، دسترسی به راه های موجود، نقشه شیب منطقه، پوشش گیاهی، محدوده چشمه های منطقه، دسترسی به جاذبه های طبیعی و استفاده نکردن از مناطق جنگلی و... از راه مدل فرآیند تحلیلی سلسله مراتبی به مرزبندی منطقه می پردازد و با مدل های مختلف تلفیق اطلاعات و نقشه ها، بهترین مکان برای ساخت این مجتمع شناسایی کند.

وجود آثار تیپیک سیرکی دامنه های شمال شرقی و جنوب غربی توده کوهستانی الوند همدان، و همچنین حضور مورن‏های سرگردان اطراف آن، در ابعادی بزرگتر از آنچه در اطراف شیرکوه یزد وجود دارد و تمرکز ژئومورفولوژیست‏ها را از اوایل دهه 1930، به فرایند یخچالی، معطوف داشته‏، حاکی از تسلط فرایند یخچالی در طی دوره های سرد کواترنری می‏باشد. به همین منظور در این مقاله سعی در برآورد ارتفاع برف‏مرز دائمی در دامنه های مختلف این توده کوهستانی شده‏است. در برآورد ارتفاع برف‏مرز به روش رایت نکته‏ای وجود داشت که اساس ارائه برآورد ارتفاع برف مرز به روش‏های خاصی گردید. بالاتر بودن ارتفاع برف‏مرز دائمی برآورد شده در دامنه های شمال شرقی (نسبت به دامنه های جنوب غربی) بر اساس روش رایت، آن هم در عرض‏های جغرافیایی همانند ایران که دامنه های شمال شرقی بهترین شرایط را برای ماندگاری برف و تشکیل یخچال دارند، بسیار حائز اهمیت است. این نکته موجب بررسی ارتفاع برف‏مرز دائمی به دو روش دیگر شد؛ یکی روش شیب- جهت که با توجه به مقدار شیب و جهت آن و استفاده از روابط ارائه شده از سوی پژوهشگران قبلی، به برآورد ارتفاع برف‏مرز دائمی پرداخته شده‏است. تفاوت برف‏مرز برآورد شده برای دامنه ها از این روش هر چند منطقی به نظر می‏رسید ولی مقدار آن (530 متر) با توجه به شواهد میدانی دور از واقعیت به نظر ‏رسید، به همین دلیل از روش دیگری به عنوان ضریب خمیدگی منحنی میزان که برای اولین بار در این مقاله ارائه شده برای برآورد ارتفاع برف‏مرز استفاده گردید. مقدار ضریب خمیدگی منحنی میزان‏ها با فاصله گرفتن از قله های مسلط به حوضه ها به سمت کوهپایه، ابتدا روند نزولی و سپس روند صعودی دارد. از محل تغییر این روند به عنوان حضیض ضریب خمیدگی و از ارتفاع آن به عنوان ارتفاع حضیض نمودار یاد گردید. با توجه به نزدیک بودن این ارتفاع به ارتفاعی که از روش‏های قبلی به عنوان ارتفاع برف‏مرز برآورد شده بود، چنین نتیجه گرفته شد که ارتفاع حضیض ضریب خمیدگی حوضه ها می‏تواند به عنوان ارتفاع برف‏مرز کواترنری در نظر گرفته شود. بررسی سه روش فوق در برآورد ارتفاع برف‏مرز کواترنری الوند و تفاوت مقدار آن در دامنه های مختلف حاکی از آن است که تفاوت قابل توجه ارتفاع پیشانی کوهستان در دامنه های مختلف می‏تواند در برآورد ارتفاع برف‏مرز و مقدار خطای آن موثر باشد. ارتفاع خط تعادل آب‏ویخ فاکتور دیگری بود که می‏توانست تفاوت ارتفاعی برف‏مرز را آشکار سازد، ولی به دلیل تفاوت در عرض کوهپایه های دو طرف توده کوهستانی و تفاوت در ویژگی های توپوگرافیکی، این شاخص نیز نتوانست کمک چندانی دراین زمینه بنماید؛ چرا که تفاوت در عرض کوهپایه ها و مقدار و جهت شیب آن‏ها می‏تواند در مقدار ارتفاع خط تعادل آب‏ویخ موثر باشد که لازم است در مطالعات یخچال شناسی مورد توجه خاص قرار گیرند.

کمبود آب همواره یکی از مهم ترین موانع در روند توسعه کشاورزی در اقلیم های خشک و کم باران بوده است. در طول زمان کشاورزان در قالب دانش بومی خود روش های متعددی را جهت مقابله با کمبود آب و پیامدهای ناشی از آن ابداع کرده و توسعه داده اند. امروزه در مدیریت منابع آب روستایی، برای مقابله اثربخش تر با کمبود آب لازم است تا دانش بومی مورد توجه جدی قرار گیرد. تلفیق دانش بومی هر منطقه با دانش نوین می تواند بهترین گزینه در بهره برداری از منابع آب و خاک قلمداد شود. در این پژوهش به معرفی و بررسی یکی از روش های بومی حفظ آب و خاک در شرق کشور به نام «آب رنگ کردن» و کاربرد مستقیم عوارض ژئومورفولوژی تپه های مارنی در روستای کلاته سادات شهرستان داورزن از استان خراسان رضوی پرداخته شده است. در این تحقیق با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، تهیه مدل های رقومی منطقه با نرم افزار Arc GIS، مشاهده میدانی و برداشت نمونه آب و رسوب، مصاحبه با کشاورزان محلی، آزمایش های فیزیکوشیمیایی و تحلیل آماری در نرم افزار «SPSS» اثرات مثبت یا منفی این روش و نقش عوارض ژئومورفولوژی در حفظ آب و خاک بررسی می گردد. نتایج نشان می دهد که این روش، بهترین روش بومی- اقتصادی حفظ رطوبت و ترمیم بافت خاک اراضی کشاورزی و عامل انتقال آب از اراضی نفوذ پذیر مخروط افکنه ای به اراضی کشاورزی پایین دست می باشد. با توجه به دلایل آماری و بررسی تحقیقات دیگر در این زمینه، آب رنگ کردن نه تنها سبب بروز تغییرات قابل توجه در کیفیت آب رودخانه و تضعیف کیفیت آب کشاورزی منطقه نمی شود، بلکه باعث تغییر بافت و ترکیبات خاک، حاصلخیزی اراضی کشاورزی و نیز کاهش هدررفت ناشی از تبخیر و نفوذ به آبخوان با کیفیت پایین می گردد.

هدف از این پژوهش بررسی نگرش مردم نسبت به توسعه ی گردشگری شهری در مناطق 7 و 10 تبریز و مقایسه ی نگرش مردم مناطق مورد مطالعه نسبت به مشارکت و توسعه ی گردشگری به منظور شناسایی هرگونه شباهت ها و تفاوت ها می باشد. این مقاله از نوع توصیفی– تحلیلی بوده و جمع آوری داده ها از طریق مشاهده میدانی، توزیع پرسشنامه به صورت تصادفی ساده و مطالعات کتابخانه ای انجام گرفته است. در تجزیه و تحلیل داده ها از تحلیل عاملی و آزمون های ضریب همبستگی همچون کندال، گاما و دی سامرز در نرم افزار اس.پی.اس.اس نسخه 19 و آلفای کرونباخ به منظور پایایی داده ها استفاده شده، که مقدار آن 806/0 برآورد شده است. نتایج بدست آمده نشان می دهد که نگرش مردم در دو منطقه مورد مطالعه نسبت به مشارکت و توسعه ی گردشگری از نظر اقتصادی مثبت بوده و تنها تفاوت دو منطقه این است که افرادی که در منطقه 7 مورد مطالعه قرار گرفته اند، دارای نگرش مثبت تری نسبت به شرایط بعد از توسعه ی گردشگری می باشند. ولی افراد مورد مطالعه در هر دو منطقه نسبت به شرایط اجتماعی و محیطی شرایط بعد از توسعه ی گردشگری امیدوار نبوده و به دیده تردید می نگرند.