نشریه مطالعات کتابداری و علم اطلاعات
سال یکم شماره 2 (پیاپی 3، تابستان 1388)

این پژوهش که با استفاده از روش علم سنجی انجام گرفته است، به بررسی روند رشد، شناسائی و معرفی تولیدات علمی تإثیر گذار و نویسندگان علوم اجتماعی ایران از سال 1990 تا پایان سال 2006 در نمایه استنادی علوم اجتماعی می پردازد که از طریق پایگاه وب آو ساینس قابل دسترس می باشد. برای این منظور، تعداد کل آثار علمی که در فاصله سال های مورد بررسی توسط دانشمندان ایرانی در پایگاه نمایه استنادی علوم اجتماعی نمایه شده اند، استخراج شده و تجزیه و تحلیل شده اند. سپس، به منظور تحلیل بیشتر، با استفاده از نرم افزار HistCite، نسبت به ترسیم نقشه علم اقدام شده و مقالات و نویسندگان تاثیرگذار در فاصله زمانی مورد بررسی در این پایگاه معرفی شده اند. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان داد که میزان انتشارات علمی نویسندگان حوزه علوم اجتماعی ایران در پایگاه نمایه استنادی علوم اجتماعی در خلال سال های 1990 تا 2006 روندی صعودی را طی کرده است، اگر چه در سال های 2004 تا 2006 نوساناتی را نشان می دهد. بیشتر آثار نویسندگان ایرانی در مرتبه اول مقالات مجلات، و بعد از آن، مقالات چاپ شده در مجموعه مقالات نشست های علمی هستند. همچنین، مشخص شد که در حوزه ی روانشناسی دانشمندان ایرانی فعال تر بوده اند و علاوه بر تولید آثار تاثیر گذار، حداقل سه خوشه ی علمی را تشکیل داده اند. به نظر می آید در سایر موضوع های حوزه علوم اجتماعی دانشمندان ایرانی فعالیت کمتری داشته اند. قابل ذکر است که در مجموع نیز تعداد استنادهای دریافتی نویسندگان حوزه های علوم اجتماعی حتی در مقایسه با نویسندگان ایرانی حوزه علوم نیز بسیار کم و پائین است.

ارزیابی و مقایسه عملکرد علمی گروه ها، جوامع، وموسسات علمی پژوهشی، از روش های موثر درحوزه علم سنجی است و انتشارات علمی، و استنادات، مهم ترین معیارها، درچنین ارزیابی هایی هستند.
دراین راستا درپژوهش حاضرسعی شده است که انتشارات علمی موسسات علمی، پژوهشی ایران درپایگاه ISI Web of Science (دریک دوره ده ساله 1997 -2006) درقالب سه گروه دانشگاه ها، پژوهشگاه ها و سایر موسسات مورد بررسی قرار گرفته و معنی داری تفاوت بین انتشارات علمی این سه گروه، بر اساس شاخص های کمی و کیفی علم سنجی مورد آزمون قرار گیرد.
یافته های پژوهش بیانگرآن است که بر مبنای شاخص های کیفی (استناد، عامل تاثیر و درصد مدارک استناد شده) بین سه گروه مورد بررسی تفاوت معنی داری وجود ندارد واین درحالی است که بر اساس شاخص کمی تولید، دانشگاه ها دروضعیتی مطلوب تر از دو گروه دیگر قراردارند. به بیان دیگر، بین متغیر نوع موسسه با متغیرهای کیفی استناد، عامل تاثیر و درصد مدارک استناد شده، ارتباط معنی داری مشاهده نمی شود و این درحالی است که بین این متغیر (نوع موسسه) با متغیرکمی نرخ تولید ارتباط معنی دار وجود دارد، به گونه ای که دانشگاه ها از لحاظ این شاخص درصدر دو گروه دیگر قرار دارند. از مهم ترین دلایل احتمالی این امر، کمیت و کیفیت نیروی انسانی شاغل در دانشگاه هاست که نسبت به دو گروه دیگر در وضعیت بهتری قرار دارد.
با توجه به یافته های پژوهش، به نظر می رسد که دانشگاه ها، هنوز هم، مهمترین و اصلی ترین قطب تولید علم در کشور هستند.

هدف اصلی این مقاله تعیین و شناسایی نحوه ی ارائه ایده ها، روش ها و پیشنهادات نو ونیز الگوی ارتباط در کتابخانه های دانشگاهی استان فارس است. این هدف کلی درقالب شش هدف قابل سنجش جزیی، و از طریق طرح شش سوال تحقیقی دنبال شد. از بین کلیه کارمندان کتابخانه های دانشگاهی فارس تعداد 110 نفر کارمند مرد و زن به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. ابزار مورد استفاده در این پژوهش پرسشنامه محقق ساخته ای بود که پایایی آن به روش آلفای کرونباخ و روایی آن هم به صورت محتوایی و هم به روش تحلیل ماده بررسی شد. در تمام موارد کفایت مقیاس برای استفاده محرز گردید. داده های گردآوری شده با استفاده از روش های آمار توصیفی و نیز آزمون t تک نمونه ای، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که میزان استقبال کتابخانه ها از ایده ها، نظریات وپیشنهادات نو و خلاق کم بوده و اندیشه ها و نظریات نوین کمتر تشویق و ترغیب شده اند. همچنین، میزان استفاده مدیران از مشوق های درونی و بیرونی جهت ترغیب کارکنان به ارائه پیشنهادهای نو در حد پایین و کمتر از حد متوسط بوده است. احتمالا به دلیل جو غیر مشارکتی حاکم برکتابخانه ها، خود کارکنان نیز تمایل کمی به ارائه ایده های نو دارند. علاوه براین، نتایج نشان دهنده وجود الگوی غیر مشارکتی و بوروکراتیک و ارتباطات عمودی و غیر تیمی در سازمان کتابخانه ها است. اما طبق نظر کارکنان، ایده های نو و خلاق افراد برکاهش هزینه ها و ارتقاء کیفیت و سرعت خدمات کتابخانه ای تاثیر مثبت د ارند. همچنین، طبق داده ها، به نظر می آید در رابطه با متغیرهای شش گانه تحقیق، دانشگاه های صنعتی، علوم پزشکی و آزاد شیراز در بیشتر ابعاد نسبت به دانشگاه های شیراز و پیام نور از ساختارهای خلاق تری برخوردارند و از الگو های مشارکتی و تیمی پویا تری بهره می برند.

در این پژوهش وجوه تمایز و تشابه واژگان و مفاهیم پایه در حوزه علم سنجی و اطلاع سنجی به روش کتابخانه ای و تحلیلی مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته است. در آغاز به وجود مشکل واژگانی و مفهومی در تمامی حوزه های دانش، از جمله کتابداری و علم اطلاعات اشاره شده و ضرورت های توجه به این مسئله بیان گردیده است. روند تاریخی تحول مفاهیم کتاب سنجی، علم سنجی و اطلاع-سنجی، در طول تاریخ برگزاری همایش های بین المللی نشان داده شده و مفاهیم فوق بر اساس نوشتارهای این حوزه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در ادامه با تاکید بر شباهت ها و تفاوت های مطرح شده در این نوشتارها درباره خاستگاه، روش شناسی، دامنه و قلمرو موضوعی، اعم و اخص بودن، نوع محمل اطلاعاتی مورد مطالعه، نقاط اصلی تمرکز، و تمایزهای آشکار علم سنجی و اطلاع سنجی، عنوان ترکیبی «علم سنجی و اطلاع سنجی» به عنوان یک راهکار، مورد بررسی قرار گرفته است. با تاملی بر مفهوم دانش و کاربرد آن در حوزه کتابداری و علم اطلاعات به عنوان دانش مدون و مضبوط و عینی، و براساس شواهدی از تحول در پارادایم ها به سود تسلط مفهوم «دانش» به عنوان پارادایم غالب در دنیای معاصر، استدلال شده است که مفهوم جدید «دانش سنجی» در عین حال که نقطه پیوند مفاهیم ترکیبی قبلی است، با شرایط و مقتضیات و پارادیم عصر حاضر هماهنگی و همخوانی بیشتری دارد، یا حداقل به عنوان یک اصطلاح اعم، مفاهیم قبلی را پوشش داده و به وجوه تمایز آنها رسمیت خواهد داد. این مسئله موضوعی باز، چالش برانگیز و دامنه دار است

چگونگی جستجو و کسب اطلاعات از دغدغه های عمده حوزه اطلاع رسانی است. اهمیت موضوع، صاحبنظران این حوزه را واداشته تا درباره روش های مختلف جستجوی اطلاعات به تتبع پرداخته و با بهره گیری از مبانی نظری روانشناسی، جامعه شناسی و نظریه ارتباطات الگوهایی ترسیم نمایند. ادراک از شیوه کسب اطلاعات، در ارائه خدمات بهتر به کاربران و طراحی نظام های اطلاعاتی مناسب نقش اساسی دارد. یکی از مدل های ارائه شده در این زمینه، الگوی جستجوی اطلاعات دیوید الیس(1993) است. این مدل در سال های اخیر توسط نویسندگان مختلف مورد بازنگری قرار گرفته است. نوشته حاضر چگونگی کسب اطلاعات متخصصان و پژوهشگران شرکت ملی نفت ایران که به لحاظ ماهیت کاری نقشی بسیار کلیدی در پیشبرد توسعه صنعتی و اقتصادی کشور دارند، را بر اساس هشت ویژگی مدل الیس مورد بررسی قرار می دهد. بر اساس یافته های پژوهش راهکارهایی در جهت بهبود بخشیدن به ارائه مناسب خدمات اطلاعاتی پیشنهاد می شود.

در نمایه سازی استخراجی خودکار، بعنوان یکی از شیوه های نمایه سازی، استخراج کلمات یا عبارات موجود در متن به منظور نشان دادن محتوای موضوعی متن توسط رایانه انجام می گیرد. مبنای استخراج در این شیوه، بسامد تکرار واژه ها است. شیوه نمایه سازی موتورهای کاوش نیز بر اساس این شیوه می باشد. نمایه سازی استخراجی خودکار علی رغم فوایدی که دارد، مشکلاتی را نیز بوجود آورده است که در هنگام بازیابی اطلاعات نمود پیدا می کند. اما برای حل این مشکلات می توان از راهکارهایی همچون وزن دهی به کلمات و عبارات و نیز قراردادن حد نصاب برای تکرار واژه ها و در نهایت نمایه سازی انتسابی، به عنوان مکمل نمایه سازی استخراجی استفاده کرد. نارسایی شیوه های نمایه سازی در بازیابی اطلاعات مورد نیاز کاربران منابع اینترنتی به زبان و خط فارسی، مشکلات بسیاری را برای استفاده کنندگان از وب سایت های زبان فارسی ایجاد نموده است و این نقایص، باعث عدم دسترسی کاربران به همه صفحات وب موجود به زبان و خط فارسی می شود. برای رفع این مشکل می توان از راهکارهایی همچون: اعمال یک واسط هوشمند فارسی بر روی موتورهای کاوش که باعث کاهش ریزش کاذب ناشی از شیوه های نمایه سازی وب سایت های فارسی گردد، استفاده نمود.

بحث ایجاد الگوهای ملزومات کارکردی از سال 1990 آغاز گردید. الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی نخستین الگوی مفهومی بود که جهت تنظیم داده های کتابشناختی در فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی در سال 1997 به وجود آمد. در طراحی این الگو سعی شده است تا با ارائه ساختارهای جدید جهت ذخیره سازی و نمایش پیشینه های کتابشناختی، مشکلات موجود در این زمینه در قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن برطرف گردد. پس از آن، گروه های کاری مختلف ایفلا مامور ایجاد سه الگوی ملزومات کارکردی داده های مستند، ملزومات کارکردی پیشینه های مستند موضوعی و ملزومات کارکردی پیشینه های کتاشناختی شئ مدار شدند که اگر چه هر یک دارای ویژگی های خاص خود هستند، ولی هر سه بر مبنای الگوی نخستین شکل گرفته اند. در مقاله حاضر سعی شده است تا ضمن معرفی الگوهای ملزومات کارکردی ایفلا و بیان تاریخچه آن ها، ویژگی ها، ساختار، کارکردها و در نهایت مزایا معایب این الگوها مورد بررسی قرار گیرد.