فهرست مطالب سیده زینب رضوانی

چکیدهدر نوشتار پیش رو ابتدا مبانی علمی تربیت کودک در هفت سال اول، با توجه به روایت «الولد سید سبع سنین...» مفهوم شناسی شده و سپس برخی از معروف ترین نظریات روان شناسی در زمینه رشد کودک به روایت مذکور عرضه شده است تا ضمن نقد و بررسی این نظریات، اصالت برنامه های تربیتی اسلام از منظر دانش تجربی آشکار شود. روش پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای است. بر اساس نتایج، مهم ترین برنامه تربیتی اسلام در هفت سال آغازین زندگی کودک، برخورد محترمانه و بزرگوارانه با کودک است. گزینش مرحله سیادت بر مبنای مسایل دقیقی صورت گرفته است؛ مسایلی همچون نیازهای خاص دوران کودکی، ویژگی های منحصر به فرد کودک در این دوران و آثار مثبتی که روش های خاص تربیتی این دوران بر شخصیت کودک بر جای می گذارد. با توجه به نگرش محدود روان شناسی تجربی نسبت به ماهیت انسان، شاید تعداد انگشت شماری از نظریات موجود در حیطه روان شناسی کودک کاملا صحیح و بی نقص باشند. با این وجود مرحله سیادت وارد شده در روایت مورد بحث با در نظر گرفتن تمام جوانب و چهارچوب های رشد کودک در عین سادگی و کوتاهی، مدلی جامع و شامل را ارایه می دهد که باید توسط والدین و نظام های آموزشی مورد توجه ویژه ای قرار گیرد.

رفتار های بسیاری از ما تحت تاثیر انگیزه های مختلفی می باشد، انگیزه ی ناخود آگاه در واقع یک عامل درونی است که برخی از رفتار های انسان بر اساس همین نوع انگیزه رخ می دهد به همین جهت در مرحله ی اول فرایند شکل گیری هویت، با رویکردی دینی و بررسی تعاملات محیط و اثر آن بر تشکیل ناخودآگاه پرداخته سپس عناصری چون خانواده به عنوان ابتدایی ترین محیط تاثیر گذار بر ناخودآگاه و نیز گروه های مرجع و رسانه های جمعی را مورد توجه قرار گرفت و در مرحله ی دوم به هویت در حال ساخت با تاکید بر دو هویت اساسی و ارزشی « خانوادگی، اعتقادی» متاثر از ناخودآگاه پرداخته شد و در پایان، راهکار هایی برای تشکیل هویت سالم کودکان ارائه شده است. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی قرآنی و روایی سازوکار ناخودآگاه و تاثیر آن در جهت گیری های اعتقادی و تحول تدریجی رفتار که ریشه در درون سازی های کودک از خانواده و  محیط اطراف دارد، پرداخته و این یقین را می دهد که تکامل صحیح فرایند تشکیل هویت اعتقادی با ایجاد زمینه های مناسب تربیتی و ارائه الگوهای صحیح امکان پذیر است که در این میان خانواده اولین فضا یا زمینه موثر بر درون سازی های اعتقادی است. در حقیقت، در میان نهادهای گوناگون اجتماعی،کانون مقدس خانواده بهترین مجلای فرهنگ حاکم بر جامعه و محل ارضای نیازهای جسمانی و عاطفی و محلی برای تشکیل هویت اعتقادی افراد شناخته شده است.

هدف از پژوهش حاضر، بررسی نقش واسطه ای عزت نفس در رابطه بین جهت گیری مذهبی و بهزیستی روان شناختی زنان است. پژوهش حاضر، از نوع توصیفی با روش همبستگی و تحلیل مسیر است. شرکت کنندگان در این پژوهش، شامل 438 نفر از زنان دانشجو و طلبه از مراکز دانشگاهی و حوزوی شهر قم هستند که با استفاده از روش نمونه گیری در دسترس،  انتخاب شده اند. برای جمع آوری داده ها، از پرسش نامه عزت نفس روزنبرگ، مقیاس تجدیدنظرشده جهت گیری مذهبی هیل و مقیاس بهزیستی روان شناختی ریف استفاده شده است. داده های حاصل با استفاده از نرم افزار spss و Amos  مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان داد رابطه بین جهت گیری مذهبی درونی و عزت نفس با بهزیستی روان شناختی معنادار است. همچنین بر اساس یافته ها عزت نفس، رابطه بین جهت گیری مذهبی و بهزیستی روان شناختی را میانجیگری می کند و مدل پیشنهادی با داده های این پژوهش، از برازش خوبی برخوردار است. بر اساس این نتایج می توان گفت تقویت باور های مذهبی با محوریت تقویت عزت نفس، موجب ارتقاء بهزیستی روان شناختی در زنان می شود.

دوستی یک از مهمترین عوامل اثرگذار بر شخصیت دوران نوجوانی است. دوستی های مناسب و نامناسب هرکدام اثر خاصی بر شخصیت افراد دارد. ازاین رو، انتخاب شخصیت برگزیده اخلاقی در دوستی اهمیت زیادی دارد. پژوهش حاضر باهدف نقش دوستی با جنس مخالف در شکل گیری شخصیت نوجوانان باروش فراتحلیل انجام شده است. بدین منظور همه منابع از کتاب و مقاله از سال 1384 تا 1399 بررسی شد. نتایج نشان می دهد که دوستی با جنس مخالف در روند هویت یابی و شکل گیری شخصیت نوجوانان نقش دارد. دوستی با جنس مخالف پیامدهایی مثل افسردگی بعد از جدایی، احتمال اقدام به خودکشی، کاهش عزت نفس، کاهش اعتمادبه نفس را به دنبال دارد که این پیامدها در روند هویت یابی و تحکیم شخصیت نوجونان اثر منفی می گذارد.

امروزه فرزندخواهی و فرزندآوری یکی از مسایل مهم و تاثیرگذار اجتماعی، اخلاقی، حقوقی در جوامع بشری است. گسترش یا عدم گسترش آن، موضوع نزاع موافقان و مخالفان است. موافقان ادله ای نظیر زنده شدن ایام خردسالی و کودک درون والدین، ایجاد آرامش روانی ناشی از رشد اقتصادی- اجتماعی برای خود و جامعه، شادی والدین، تحقق انگیزه های والدین و غیره را در راستای گسترش فرزندخواهی ذکر کرده اند. در مقابل مخالفان نیز استدلال هایی مبنی بر مسیولیت سنگین فرزندآوری، مشکلات جسمی و روانی برای مادر، خطرات زیست محیطی و عدم آرامش روانی برای پدر و مادر و غیره را مطرح می کنند. تبیین و تحلیل این موضوع در اخلاق هنجاری با رویکرد سودگرایانه نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا اساس این دیدگاه سود و لذت بیشتر برای اکثر افراد است. اگرعملی چون فرزندآوری سود بیشتری برای اکثر افراد در پی داشته باشد، به لحاظ اخلاقی درست است و در غیر این صورت نادرست خواهد بود. ازآنجاکه یکی ازمنافع مهم برای انسان درهرمسیله ای منفعت روانشناختی آن است و زمینه ساز ترغیب فرد به یک عمل یا عدم آن می گردد، در این پژوهش پیامدهای روانشناختی فرزندآوری ازنگاه سودگرایان موافق و مخالف فرزندآوری به شیوه توصیفی-تحلیلی بررسی ونقد شده است.

فرزندآوری، یکی از مسایل مهم پیش روی جوامع گوناگون است که از ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، فقهی، حقوقی و اخلاقی، مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی این مسیله، با نگرش اخلاقی به دلیل حیثیت های مهم علم اخلاق در زندگی حایز اهمیت است. در اخلاق هنجاری، که یکی از شاخه های علم اخلاق است، سه نظریه وظیفه گرایی، پیامدگرایی و فضیلت گرایی مطرح است. دراین میان، سودگرایی که شاخه ای از پیامدگرایی به شمار می آید و بیشترین رواج را در غرب دارد، به تبیین استدلال هایی بر درستی یا نادرستی فرزندآوری به لحاظ اخلاقی پرداخته است . سودگرایان معتقدند اگر فرزندآوری نتایج مطلوبی در پی داشته باشد، به لحاظ اخلاقی، درست و در غیر این صورت، نادرست است. سودگرایان برای اخلاقی بودن فرزندآوری، به دلایل متعددی پرداخته اند؛ از جمله: دلایل اقتصادی و دلایل روان شناختی. با توجه به اهمیت مسایل اقتصادی در جهان امروز، بررسی این دسته از دلایل سودگرایان، از اهمیت ویژه برخوردار است. در این مقاله، به روش عقلی به بررسی و نقد استدلال های سودگرایان بر اخلاقی بودن فرزندآوری پرداخته شده است. بر اساس یافته های پژوهش، نقدهایی با عناوین تنزل انسان از جایگاه خود، جواز سقط جنین و نوزادکشی، جواز به کشی، صنعتی شدن و کاهش نیاز به نیروی کار انسانی، جواز سقط کردن جنین های ناقص و فرزندان معلول، عدم ملازمه افزایش جمعیت و منفعت اقتصادی و لزوم تقدم منفعت اقتصادی خانواده بر استدلال های سودگرایان در اخلاقی بودن فرزندآوری در دو بعد منفعت اقتصادی خانواده و اجتماع وارد است. بنابراین برای اخلاقی بودن فرزندآوری باید به دنبال اقامه استدلال های وظیفه گرایانه بود.

ازدواج در منطق قرآن مطمین ترین وآرامش بخش ترین رابطه ها وآغازگر زندگی همراه با نشاط و محبت و از خود گذشتگی هست. ازدواج پیوند مقدسی است که روان پر از التهاب و مضطرب جوان را به آرامش نزدیک می کند. این بنا در نزد خداوند از محبوب ترین بناها است و شرط لازم برای حفظ بقای آن داشتن رابطه عاشقانه، از خود گذشتگی، محبت و پایبندی به وظایف و تعهداتی است که زن و شوهر نسبت به همدیگر دارند، درصورتی که زن و شوهر در انجام وظایف و مسیولیت های خود کوتاهی و بی توجهی کنند موجب نارضایتی زندگی زناشویی می شود و طلاق عاطفی را به دنبال دارد. این نوع طلاق آسیب های مخربی بر سلامت و بهداشت روان فرزندان به جای می گذارد از جمله، ایجاد اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، یاس و ناامیدی، افت تحصیلی، فرار از خانه، اعتماد به نفس پایین، آثار سوء درآینده، دوری عاطفی از پدر و مادر، بی هدف بودن و در نوجوانان روی آوردن به مواد دخانی، الکلی و روانگردان و غیره. با توجه به این آثار و اهمیت موضوع دراین پژوهش تلاش شده تا رابطه بین طلاق عاطفی و تاثیر آن برسلامت روان فرزندان را که به عنوان یکی از آسیب های روان شناختی یاد می شود، مورد بررسی قرار گرفته و با روش توصیفی -تحلیلی براساس شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای-اسنادی با هدف چگونگی اثار و پیامدهای طلاق عاطفی برسلامت روان فرزندان تبیین شده است.

خانواده اولین و مهمترین نهادی است که پایه های شخصیتی فرزندان در آن پی ریزی می شود و کانون انسان سازی یا تخریب شخصیتی است. این سیستم دارای مرزها، تعاملات، ساختار و نقش هایی است که مهم ترین بخش آن با رابطه و تعامل آغاز می گردد. این تعاملات می توانند سازگارانه یا ناسازگارانه باشند که در نتیجه تعاملات ناسازگارانه امکان ایجاد مسایل اساسی می باشد. مشکلاتی نظیر سردی روابط زوجین، ایجاد اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب و غیره در روان هریک از زوجین و مهم تر از همه رشد شخصیت فرزندان. شکل گیری شخصیت وابسته به عوامل مختلفی است که اساس آن ارتباط صحیح والدین با خود و در گام دوم رابطه والد-فرزندی است. هر میزان ظرف رابطه والد-فرزندی مثبت تر باشد در ایجاد شخصیت سالم موثرتر است بنابراین برای شکل گیری شخصیتی سالم و صالح که در مبانی دینی ما از آن با عنوان « باقیات الصالحات» یاد می شود باید به بررسی روابط درون خانواده پرداخت.  در این راستا پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر ناسازگاری زوجین بر رشد شخصیتی فرزندان از دیدگاه اسلام و روانشناسی با روش توصیفی_تحلیلی انجام شده است.یافته های پژوهش در دو بخش بررسی شده است: 1- عوامل ناسازگاری زوجین، 2- آثار و پیامدهای ناسازگاری زوجین بر رشد شخصیتی فرزندان. نتایج این پژوهش نشان داد عواملی همچون عدم هم کفو بودن همسران، عدم آشنایی به وظایف همدیگر، عدم رعایت اخلاق، عکس العمل نامناسب در برابر بد اخلاقی همسر، عدم تقوا و پاکدامنی، عدم درک یکدیگر و عدم ارتباط عاطفی زوجین، منجر به ناسازگاری زوجین می شود و این ناسازگاری ها پیامدهایی مانند : کاهش عزت نفس، ایجاد اضطراب و تشویش، افسردگی ، کاهش اعتماد به دیگران، نگرانی مداوم از دست دادن والدین در فرزندان را  به دنبال دارد که می تواند پایه های سلامت شخصیتی فرزندان را تهدید نماید. در واقع روابط ناسازگارانه ی زوجین، از طریق اثر گذاری منفی بر رشد شخصیتی فرزندان، کیفیت زندگی آینده آنان را آسیب پذیر می نماید.

از جمله عوامل مهم در آرامش نوجوان و زمینه سلامت روان او وجود خانواده آرامش بخش است. تعامله همراه با تعارض از راه های ارتباطی است که والدین در ارتباط با یکدیگر یا ارتباط با فرزندان به کار می ‎برند. در گام اول، تعارض والدین با یکدیگر در تخریب شخصیت و رفتار نوجوان تاثیر زیادی دارد به گونه ای که ریشه بسیاری از انحرافات شخصیتی و بیماری های روانی نوجوان را در تعارض والدین باید جست وجو کرد. از میان پیامدهای متعددی که تعارض والدین منجر به نابهنجاری شخصیتی نوجوان می گردد، پرخاشگری عامل مهمی است که می تواند ریشه بسیاری از مشکلات به حساب آید. گسترش روزافزون این نابهنجاری رفتاری در شکل های گوناگون بر زندگی فردی و اجتماعی انسان ها تاثیرات منفی گذاشته و آرامش و احساس ایمنی را تهدید می کند. ازاین رو این پدیده به عنوان یک موضوع مهم مورد توجه علم روان شناسی و دیگر رشته های علوم انسانی قرار دارد. مقاله حاضر به شیوه تحلیلی-توصیفی است که با توجه به اهمیت پرخاشگری و تبعات آن، تاثیر تعارض والدین بر میزان پرخاشگری نوجوانان را بررسی می کند.

خانواده به عنوان اولین کانونی که فرد در آن قرار می گیرد، مهم است. اولین تاثیراتمحیطی که فرد دریافت می کند از محیط خانواده است و حتی تاثیرپذیری فرد از سایر محیط ها، نشات گرفته از همین محیط خانواده است. خانواده پایه گذار بخش مهمی از سرنوشت انسان است و در تعیین سبک و خط مشی زندگی آینده، اخلاق، سلامت و عملکرد فرد نقش بزرگی دارد. همچنین خانواده به عنوان کوچک ترین نهاد اجتماعی، آسیب پذیرترین گروه دربرابر آسیب هایاجتماعی است به طوری که بیشتر مشکلات و آسیب ها ابتدا در خانواده ها بروز پیدا می کند و درصورت عدمپیشگیری و برخورد ناصحیح با آنها به درون جامعه نیز رسوخ می کند و در این شرایط دشوار، دیگر نمی توان به راحتی مشکلات و آسیب ها را در زندگی کنترل کرد. پژوهش حاضر، آسیب های تربیتی تک فرزندان در خانواده های تک فرزند و مقایسه آن با خانواده های چندفرزند در دو دیدگاه اسلام و روان شناسی را به روش توصیفی-تحلیلی و با منابع  کتابخانه ای و اسنادی بررسی می کند. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که کودکان خانواده های چندفرزندی در آسیب های تربیتی مانند آسیب های اجتماعی و یا شخصیتی، وضعیت بهتری نسبت به تک فرزندها دارند.

جهانی شدن فرآیندی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که بر وجوه گوناگون زندگی تاثیرگذار بوده است. این پدیده در کنار برخی تاثیرات مثبت، منجر به آسیب های اجتماعی در جوامع مختلف شده است. این امر نشانگر ضرورت بررسی خانواده به عنوان زیرساخت اصلی جامعه است؛ زیرا هر نوع آسیب به آن، کل ساختار جامعه را به مخاطره می اندازد. بنابراین این نوشتار با روش فراتحیل کیفی، تاثیر جهانی شدن بر نهاد خانواده را در ابعاد ساختاری، فرهنگی و تربیتی مورد واکاوی قرار داده است تا از این منظر مهم ترین چالش های فرآیند جهانی شدن بر تحکیم خانواده را آشکار سازد. در این راستا مقالات و پایان نامه های انجام شده از سال 1388- 1398، که در مجموع 15 اثر با بیشترین ارتباط موضوعی بودند، انتخاب و و با روش فراتحلیل کیفی بررسی شد و در گام دوم با روش توصیفی- تحلیلی راهکارهای برون رفت از آن بر اساس آموزه های اسلامی تبیین شد. دستآورد پژوهش حاضر نشانگر آن بود که جهانی شدن نه تنها کارکردهای خانواده، بلکه اصل و تمامیت آن را به چالش کشیده است که برخی از آنها از این قرار است؛ روند نزولی کیفیت روابط، فرد گرایی، مصرف گرایی، تضعیف فرهنگ بومی، تضعیف انسجام و وحدت خانواده، نسبیت گرایی در ارزش های انسانی و خانوادگی، گسترش نگرش و ارزش های مجازی، آزادی جنسی، بی بند وباری، تنزل جایگاه انسانی زنان، اختلال در جامعه پذیری و فرایند تربیت فرزندان مخاطرات پیش روی نظام خانواده می باشد. راهکارهای کاهش آثار نامطلوب جهانی شدن بر تحکیم خانواده عبارتند از تقویت باورهای دینی در خانواده، آگاهی بخشی خانواده ها، تاکید بر استمرار و حفظ خانواده طبیعی، تحکیم روابط خویشاوندی، رعایت مرزهای رفتاری و عاطفی درون خانواده و بیرون آن، مدیریت استفاده از رسانه ها در خانواده، تقویت ارزش های بومی و دینی خانواده، ارتقاء مهارت های فرزندپروری در خانواده و تقویت عفاف و خویشتن داری در جامعه، ارتقاء عزت نفس فردی و ملی.

انسان، موجودی کمال طلب بوده و یکی از راه های رسیدن به کمال، کسب عزت نفس است. عزت نفس از موضوعات کلیدی در زندگی هر انسانی ست که در موفقیت ها و شکست های وی تاثیر مستقیم داشته و عامل ارزیابی و ارزشیابی مداوم شخص نسبت به ارزشمندی خویش و کارایی مفید برای خود و جامعه است. در تبیین مسئله عزت نفس، دو رویکرد مطرح است. یکی رویکرد روان شناسانه که عزت نفس را یکی از پایه های اساسی شخصیت آدمی و باعث رسیدن انسان به افتخار و سربلندی می داند. از نگاه روان شناسان، با توجه به ارزشمندی وجود انسان، هر آنچه موجب ارزش، پیشرفت و موفقیت او باشد، عامل ارتقاء عزت نفس است. رویکرد اسلام، رویکرد دیگری ست که با نگرشی خدامحور، راه کسب عزت نفس را تایید الهی معرفی کرده و عامل اصلی در این راه را تقوا می داند. در نهایت، امور محیطی و مادی را تنها ابزار و وسایل کمک دهنده برای نیل به اوصاف برمی شمارد. تعارض این دو دیدگاه در برخی از ابعاد منجر شد تا در این مقاله با روش اسنادی و توصیفی-تحلیلی، مفهوم شناسی عزت نفس، اهمیت آن، راه های کسب این مهارت و عوامل تقویت آن از دیدگاه اسلام و روان شناسی بررسی شود.